Starożytna „klimatyzacja”? Oto Irańskie łapacze wiatru
Łapacze wiatru określane w Iranie terminem badgir (w Egipcie malqaf), to przypominające kominy, wieżyczkowate konstrukcje, które służą do chłodzenia i wentylacji budynków. Montowane są najczęściej na dachach domów, gdzie zgodnie nazwą, pobierają wiatr, ale też kierują zastałe powietrze z mieszkania na zewnątrz, zapewniając cyrkulację, działającą na zasadzie wentylacji grawitacyjnej. Cieplejsze powietrze jest zatem z pomieszczenia odprowadzane, zaś chłodniejsze wpuszczane. Według badań łapacze wiatru mogą schłodzić temperaturę powietrza w pomieszczeniu nawet o 10 stopni!
Łapacz wiatru: historia i teraźniejszość
Choć najstarsze zachowane konstrukcje tego typu datowane są na XIII/XIV wiek, a źródła pisane wspominają o używaniu łapaczy wiatru już w XI wieku, to przypuszcza się, że ich geneza może być znacznie starsza. Badacze z Iranu wskazują nawet na liczące sześć tysięcy lat ruiny, w których zarejestrowano kominy nie posiadające śladów popiołu, co zdaniem uczonych, może wskazywać na chłodzącą funkcję konstrukcji. Mowa o stanowisku Tappeh Chackmaq, w pobliżu miasta Szahrud w północnym Iranie. Naukowcy przypuszczają też, że egipskie malowidła z czasów Nowego Państwa, datowane na 1300 lat p.n.e. mogą ilustrować łapacze wiatru. Mowa o trójkątnych konstrukcjach znajdujących się na dachu faraona Nebamuna. Niektórzy badacze zasugerowali, że łapacze wiatru mogły znajdować się w sali tronowej słynnego, starożytnego Babilonu. W odniesieniu do tak odległych czasów nie dysponujemy jednak mocnymi dowodami, a raczej przypuszczeniami co do przeznaczenia śladów po kominach i wieżyczkach.
Bardziej wiarygodne informacje o łapaczach wiatru przetrwały w źródłach pisanych. Ich obecność w XI wieku na terenie Iranu odnotował perski poeta i podróżnik Nasir Chosrow (S. Abdolhamidi z BBC błędnie podaje wiek V, myląc kalendarz muzułmański, z gregoriańskim). Również Marco Polo w swoich zapiskach podróży zwrócił uwagę na omawiane „kominy” w mieście Ormuz na południu Iranu. Odnotował wysokie temperatury w mieście i specjalne „narzędzia”, które pozwalają na cyrkulację powietrza, co miało poprawiać niedogodności związane z upałami.
Większość omawianych tu konstrukcji pochodzi ze średniowiecza, a te zachowane (najwięcej w mieście Jazd) są w przewadze jeszcze późniejsze, co wynika z ich zużycia i braku konserwacji w starszych budynkach. W niektórych regionach Iranu do dziś można spotkać piękne przykłady łapaczy wiatru, dotyczy to zwłaszcza miast Jazd i Keszm oraz południowych prowincji kraju.
W ostatnich latach zwiększyło się zainteresowanie tradycyjnymi irańskimi łapaczami wiatru. Wynika to w dużej mierze z tego, że są to konstrukcje, które w przeciwieństwie do klimatyzatorów czy wentylatorów nie potrzebują zasilania prądem i są bezemisyjne, a co za tym idzie całkowicie neutralne dla środowiska, co w czasach kryzysu klimatycznego zwraca uwagę naukowców. Czy rozwiązanie sprzed tysiąca (lub tysięcy) lat zostanie ponownie rozpowszechnione w architekturze? Choć z pewnością nie jest to substytut klimatyzacji, a niemal bezkosztowa alternatywa, to o ponownym upowszechnieniu jej w Iranie i innych krajach regionu mówi się ostatnio coraz więcej. Czy historia zatoczy koło?
Zapisz się za darmo do naszego cotygodniowego newslettera!
Bibliografia:
S. Abdolhamidi, An ancient engineering feat that harnessed the wind, BBC.com, (dostęp: 22.06.2023).
D. Bouscaren, Long before electricity, wind catchers of Persia kept residents cool. Climate-conscious architects are taking notes, „The World”, (dostęp: 22.06.2023).
F. Jomehzadeh, P. Nejat, J.K Calautit, M.B.M. Yusof, S.A. Zaki, B.R. Hughes, M.N.A.W.N. Yazid, A review on windcatcher for passive cooling and natural ventilation in buildings, Part 1: Indoor air quality and thermal comfort assessment, „Renewable and Sustainable Energy Reviews”, Volume 70, 2017, s. 736-756.
A. Mahyari, The Wind Catcher A passive Cooling Device For Hot Arid Climate, Manuskrypt pracy doktorskiej napisanej na Uniwersytecie w Sydney, 1996.
M. Pirhayati, S. Ainechi, M. Torkjazi, E. Ashrafi, Ancient Iran, the Origin Land of Wind Catcher in the World, „Research Journal of Environmental and Earth Sciences” v. 5. s. 433-439.
