Stanisław Ciesielski – „Rewolucja Stalina” – recenzja i ocena

Stanisław Ciesielski jest pracownikiem Instytutu Historycznego Uniwersytetu Wrocławskiego. Ma na swoim koncie szereg publikacji naukowych, z których warto wymienić „Gułag. Radzieckie obozy koncentracyjne 1918-1953” (2010), a także trylogię poświęconą stalinowskiej polityce terroru: „Wróg jest wszędzie. Stalinowska polityka represyjna w latach 1928-1941” (2013), „Polityka represyjna w ZSRR w latach II wojny światowej” (2014) i „Terror na co dzień. Polityka represyjna ZSRR 1945-1953” (2015). „Rewolucja Stalina” stanowi kontynuację tematyki podejmowanej w poprzednich publikacjach.

„Rewolucja Stalina” – rewolucja czyli co?

Jak należy rozumieć tytułową rewolucję, którą zdaniem autora przeprowadził Stalin? Z lektury książki Ciesielskiego wynika że, tym mianem należy określić lata 1927-1938, a zatem przestrzeń od XV Zjeździe ówczesnej Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików), który zaaprobował postulat powszechnej kolektywizacji rolnictwa, aż po okres tzw. Wielkiego Terroru. Wtedy to bowiem Stalin rozprawił się ze swoimi prawdziwymi i domniemanymi przeciwnikami w partii i w armii, przeprowadzając zakrojone na szeroką skalę represje wobec ludności ZSRR.

Autor skonstruował co prawda książkę w sposób problemowy, a nie chronologiczny, ale nietrudno dostrzec, że skupia się właśnie na wspomnianym okresie. Są to trafne cezury, funkcjonujące zresztą w literaturze przedmiotu (zwłaszcza anglosaskiej). Decyzja o przejściu do powszechnej kolektywizacji rolnictwa stanowiła wszak przełomową datę w historii ZSRR, stanowiąc podważenie dotychczasowej polityki ekonomicznej – co pociągnęło za sobą szereg bardzo głębokich, a jednocześnie niezwykle krwawych zmian. W tej perspektywie Wielki Terror stanowi ukoronowanie procesu tworzenia się dojrzałej (co nie znaczy stabilnej!) stalinowskiej dyktatury.

„Rewolucja Stalina” – modernizacja za wszelką cenę

Rozdział pierwszy poświęcony jest omówieniu procesu przejścia od Nowej Ekonomicznej Polityki (NEP) do kolektywizacji, industrializacji i gospodarki planowej. Drugi ukazuje okres realizacji pierwszego planu pięcioletniego (1929-1933), a trzeci – różnorodnie ujmuje problematykę kolektywizacji rolnictwa. Czwarty rozdział rekonstruuje politykę Stalina wobec inteligencji technicznej i biurokracji sowieckiej, następny zaś – drugi plan pięcioletni (1933-1937), który stał się prawdziwym poligonem dla nowych kadr. Kolejne rozdziały przedstawiają politykę zbrojeń w okresie całych lat 30., funkcjonowanie systemu obozów niewolniczej pracy przetrzymywanych tam więźniów (GUŁag), przemiany społeczne, zachodzące wśród narodów ZSRR, oraz złożone aspekty polityki kulturalnej i naukowej stalinowskiego imperium. Cały wywód wieńczy analiza genezy, przebiegu i skutków Wielkiego Terroru z lat 1937-1938.

Ja zatem widać z bardzo skrótowego omówienia zawartości, Ciesielski przedstawia wszystkie kluczowe sfery funkcjonowania państwa i społeczeństwa radzieckiego w omawianym okresie. Dodajmy od razu, że z tego niełatwego zadania wywiązał się znakomicie. Z lektury jego książki, wprost wynika wniosek o niezwykle głębokim zakorzenieniu polityki Stalina w ideologii bolszewickiej jako takiej. Jak pisze autor:

„Idea kolektywizacji (…) była zakotwiczona w modelu społeczeństwa socjalistycznego, któremu hołdowali bolszewicy i jej przeprowadzenie było niezbędne, aby ów model stał się rzeczywistością”. ( s.108).

Jest zresztą rzeczą paradoksalną, że sam program kolektywizacji Stalin przejął od swojego największego wroga w partii bolszewickiej – Lwa Trockiego. Różnica pomiędzy ich propozycjami w efekcie polegała jedynie na zróżnicowaniu środków realizacji. Trocki postulował jej przeprowadzanie za pomocą nakładania horrendalnie wysokich podatków na prywatne gospodarstwa chłopskie, by zmusić ich właścicieli do wstępowania do kołchozów. Stalin poszedł dalej, do ucisku fiskalnego dodając jeszcze masowe represje na niespotykaną skalę. Jej symbolem stała się sztucznie wywołana klęska głodu, która na samej tylko Ukrainie w latach 1932-1933 pochłonęła 7 mln ofiar.

„Rewolucja Stalina” – przemoc w służbie utopii

Polityka Stalina nie była masowym ludobójstwem samym dla siebie, ale w efekcie niosła ze sobą trwałe przemiany społeczno-ekonomiczne. Brutalna kolektywizacja wymusiła masową ucieczkę chłopów ze wsi, w wyniku czego w latach 1929-1937 liczba mieszkańców miast w ZSRR zwiększyła się o 21 mln osób. W 1937 roku stanowili oni w ZSRR 31% populacji (podczas gdy dziesięć lat wcześniej 19%).

Pociągnęło to ze sobą „schłopienie” klasy robotniczej w państwie sowieckim, ze wszystkimi tego konsekwencjami, przede wszystkim w sferze mentalności. Z kolei forsowna industrializacja, za pomocą dwóch planów pięcioletnich (1929-1933, 1933-1937) doprowadziła do przemiany ZSRR z kraju przeważnie rolniczego w przemysłowo-rolniczy, pomimo iż żaden z tych planów nie został wykonany do końca, a położenie materialne społeczeństwa sowieckiego po ich zakończeniu nadal było opłakane.

Powyższym przemianom ekonomicznym towarzyszyły społeczno-kulturalne. Polegały one m.in. na podporządkowaniu kultury i nauki polityce rządzącej partii i narzuceniu im „kagańca ideologicznego”, poprzez wymuszenie uznania marksizmu za punkt odniesienia dla obydwu tych sfer aktywności człowieka. To także polityka radykalnej walki z religią, która miała w efekcie doprowadzić do zupełnej likwidacji tych ostatnich.

Kontrolowany przez partię bolszewicką tzw. Związek Wojujuących Bezbożników proklamował nawet w 1932 roku „plan pięcioletniej walki z religią”, w wyniku którego, jak postulowano do 1 maja 1937 roku „ Imię Boga powinno zostać zapomniane na całym terytorium ZSRR”. Charakterystyczne jednak, żę plan ten zakończył się jednak niepowodzeniem. Jak wynikało ze spisu powszechnego z 1937 roku 57,1% ludności ZSRR powyżej 16 roku życia podawało się za osoby wierzące (za niewierzące 42,9%). Nie wiadomo przy tym jak duża część osób określających się jako „niewierzące” dokonała swojej deklaracji tylko i wyłącznie ze strachu przed prześladowaniem ze strony władz, które jawnie w sposób radykalny i bezwzględny walczyły z religią.

*

Książka Stanisława Ciesielskiego jest nowoczesnym i skrupulatnym omówieniem procesu radykalnych przemian społeczno-politycznych, jakie miały miejsce w ZSRR, począwszy od schyłku lat 20 XX wieku, aż po zakończenie Wielkiego Terroru w 1938 roku. Jest to niewątpliwie najciekawszy okres w historii stalinizmu w tym państwie, ponieważ radykalnie zmienił jego oblicze. Do tej pory tak dobrej książki krajowego autora na temat budowy stalinowskiej potęgi nie mieliśmy. Gorąco zachęcam do lektury !