Stanisław Cat-Mackiewicz – „Wunderkind. Rzecz o Adolfie Bocheńskim” – recenzja i ocena

Stanisław Cat-Mackiewicz jest autorem wielu interesujących prac dotyczących polskiej historii i polityki. Dał się poznać jako bezkompromisowy zwolennik realistycznego myślenia, wykpiwający złudzenia romantyków. Niniejszą książkę poświęcił Adolfowi Bocheńskiemu, autorowi, klasycznej dla polskiej myśli politycznej, pracy Między Niemcami a Rosją. Bocheński dał się w niej poznać nie tylko jako wnikliwy analityk polityki przyszłych polskich okupantów, ale jako znawca mechanizmów polityki w ogóle.

Kluczową kwestią na jaką we wstępie swoich rozważań zwrócił uwagę Cat-Mackiewicz, jest problem właściwej selekcji osób na najważniejsze stanowiska państwowe:

Jednym z centralnych problemów Polski, którą znałem, był problem personalny, była selekcja ludzi, a ściślej: źle działający system selekcji materiału ludzkiego dobieranego do kierowania narodem. Adolf Bocheński był człowiekiem niewątpliwie genialnym. Wpływ jego na ludzi w Polsce ograniczał się do stosunkowo bardzo małego koła osób, wpływ na wypadki, na politykę polską - był żaden. Chcielibyśmy zawołać: gdyby selekcja ludzi działała w Polsce tak, jak działać powinna, ten młody człowiek winien był być naszym ministrem spraw zagranicznych, a nie ginąć jako podporucznik pod Ankoną.

Trudno zresztą uciec od refleksji, że z tego rodzaju problemem polska polityka borykała się przez cały XX wiek, a w gruncie rzeczy – aż po dzień dzisiejszy.

W pierwszej trzech częściach książki Cat pokazuje otoczenie rodzinne Bocheńskiego, dorastanie w środowisku ubożejącej rodziny szlacheckiej i kształtowanie się jego wybitnych zdolności analitycznych (już w wieku 5 lat czytał Clausewitza!). W następnym rozdziale pisze o pierwszych jego pracach, w tym o znanej broszurze Tendencje samobójcze narodu polskiego napisanej z bratem Aleksandrem. W momencie jej przygotowania Adolf miał ledwie 15 lat.

Cat rekonstruuje poglądy Bocheńskiego, skłaniając się do wniosku, że jego przyjaciel był konserwatystą, choć w krakowskich stańczykach, którymi się inspirował, widział przede wszystkim własne projekcje ich poglądów. Niezwykle interesująca jest część pracy zatytułowana Paryż, w której redaktor naczelny „Słowa” ukazuje zagraniczną edukację Bocheńskiego, zwracając szczególną uwagę na otoczenie w którym się obracał. Dochodzi wręcz do niezwykłej konstatacji, że młody Bocheński posiadał szersze horyzonty intelektualne niż większość jego nauczycieli akademickich.

Dwa ostatnie rozdziały to już omówienie poglądów Bocheńskiego na polski system ustrojowo-polityczny zawartych w książce Ustrój a racja, oraz przedstawienie różnicy w poglądach na rolę Ukrainy w geopolitycznej układance wokół Polski. Ta ostania kwestia była jedną z niewielu głęboko różniących obu znanych publicystów: Bocheński przypisywał Ukrainie kluczową rolę w dążeniu do zrealizowania koncepcji rozerwania Rosji,,po szwach narodowościowych”, podczas gdy Cat nie przywiązywał większej wagi do roli „żywiołu ukraińskiego” w międzynarodowym otoczeniu Polski.

Na tych rozważaniach Wunderkind niestety się urywa. Mimo zachęt ze strony starszego brata Bocheńskiego, Mackiewicz nigdy nie dokończył swojego dzieła. Wydanie uzupełnia wstęp autorstwa Kazimierza Michała Ujazdowskiego przygotowane w kompetentny sposób i aneks w postaci wyboru listów między Mackiewiczem i Aleksandrem Bocheńskim na temat przygotowywanej książki.

Świetnie się stało, że wśród dzieł Stanisława Cat-Mackiewicza wydawanych przez Universitas znalazł się Wunderkind. Jest to niezmiernie ciekawe, ukazujące kształtowanie się geniuszu Adolfa Bocheńskiego, co na niego w największym stopniu wpływało i z jakimi problemami musiał się on borykać. Pozostaje natomiast żałować, że Cat nie dokończył swojej książki. Szczególnie w aspekcie rozważań dotyczących selekcji polskich elit jego dzieło miało szanse dużo wnieść do polskiej refleksji nad polityką. Nie sposób też nie zgodzić się z końcowym zdaniem wstępu Ujazdowskiego, który trafnie wskazał:

Cat nie zdołał dokończyć swojej książki i nie udzielił wyczerpującej odpowiedzi na postawione przez siebie pytania. Z pewnością z największym zainteresowaniem przeczytalibyśmy jego rozważania o tezach geopolitycznych Bocheńskiego w świetle upadku Rzeczpospolitej, przebiegu drugiej wojny światowej i instalacji komunizmu w Polsce. Jednak uczucie niedosytu wynagrodzi nam porcja znakomitej literatury, ukazującej kształtowanie się jednego z największych talentów polskiej publicystki politycznej.