Stan wojenny. 13 grudnia. 1981 – 2006

13 grudnia roku pamiętnego...

W nocy z 12 na 13 grudnia siły rządowe przystąpiły do misternie przygotowanej akcji. Wojsko zajęło centrale telefoniczne, przerywając zwykłą komunikację wewnątrz kraju oraz wyszło na ulice, rozpoczynając służbę patrolową. Oddziały milicji i Służby Bezpieczeństwa zaczęły aresztowania działaczy opozycyjnych. Moment rozpoczęcia akcji był nieprzypadkowy: w Gdańsku trwało właśnie posiedzenie Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność”, za kilka dni miał upłynąć termin przedłużonego poboru do wojska. Organizatorami akcji byli, m.in.: gen. Wojciech Jaruzelski (premier, I sekretarz KC PZPR, minister obrony narodowej), gen. Czesław Kiszczak (minister spraw wewnętrznych), Mieczysław F. Rakowski (wicepremier) i gen. Florian Siwicki (wiceminister obrony narodowej, szef sztabu generalnego). Tej samej nocy, już w trakcie trwania akcji, Rada Państwa uchwaliła dekret o wprowadzeniu stanu wojennego na terenie całego kraju. Faktyczną władzę w kraju przejęła armia, której dowódcy stworzyli Wojskową Radę Ocalenia Narodowego pod przywództwem gen. Jaruzelskiego. WRON, będąca ciałem pozakonstytucyjnym, pełniła funkcję rządu państwowego, posiadała jednocześnie cechy junty wojskowej.

Naród, mimo że coś wisiało w powietrzu, był zaskoczony akcją wojska. Zaskoczeni byli również działacze Solidarności. W Gdańsku aresztowano m.in.: Lecha Wałęsę, Tadeusza Mazowieckiego, Jacka Kuronia, Andrzeja Gwiazdę, w Warszawie natomiast Adama Michnika i Andrzeja Celińskiego. Po całym kraju rozlała się rzeka aresztowań: zatrzymano nie tylko opozycjonistów, ale także sympatyzujących z nimi inteligentów, a nawet członków poprzedniej ekipy rządzącej Polską Ludową, m.in. Edwarda Gierka czy Piotra Jaroszewicza. Aresztowanych internowano w ośrodkach odosobnienia. Jedynie kilku liderom Solidarności udało się 13 grudnia uniknąć aresztowania. Byli to np. Władysław Frasyniuk i Zbigniew Bujak.

Od pierwszych dni naród zaczął się organizować, między innymi w celu pomocy internowanym. Aktywną rolę odgrywał tu Kościół katolicki, którego prymas, Józef Glemp starał się wytłumiać wszelkie ekstremalne działania z obu stron konfliktu, jednocześnie dając otuchę zagubionym rodakom.

Tak zaczął się dwudziestomiesięczny tragiczny okres historii współczesnej Polski, nazywany przez niektórych historyków i publicystów „wojną z narodem”. 31 grudnia 1982 roku stan wojenny został zawieszony, a 22 lipca 1983 roku zniesiony.

25 lat później

Obchody rocznicy wprowadzenia stanu wojennego miały wiele wymiarów. Łączyła je pamięć o tragedii tamtych dni. Jak Polacy przeżywali tegoroczną rocznicę?

Centralne uroczystości rocznicowe rozpoczęły się 12 grudnia we Wrocławiu. Prezydent Lech Kaczyński, w czasie stanu wojennego aresztowany i internowany, podkreślił, że miejsce obchodów nie jest przypadkowe — to właśnie Wrocław był w tym czasie jednym z centrów opozycji demokratycznej. Obchody zostały zorganizowane przez NSZZ „Solidarność”. Prezydent złożył również kwiaty pod pomnikiem Bohaterów Solidarności.

W swoim przemówieniu Lech Kaczyński wspominał tamtą pamiętną noc. Nikt nie wiedział, że dosłownie dwie i pół godziny później do setek, tysięcy mieszkań w naszym kraju zapukają esbecy i milicjanci, że zacznie się olbrzymia akcja internowań – mówił. Dzień 13 grudnia był dniem dramatycznym, ale wojna, która się wtedy zaczęła, była wojną zwycięską. Walka trwała od ranka 13 grudnia 1981 r. aż do dnia, w którym rozpoczęły się negocjacje mające na celu wyjście z tej sytuacji, które w ciągu niespełna roku dały Polskę niewolną od wad, ale niepodległą i demokratyczną. Prezydent zapowiedział też, że pamięć o tamtych wydarzeniach będzie podtrzymywana, gdyż nie wolno o nich zapomnieć. Następnego dnia Lech Kaczyński przeprowadził w jednym z liceów lekcję historii, otworzył wystawę na wrocławskim rynku oraz odsłonił tablicę upamiętniającą wydarzenia sprzed 25 lat. Prezydent odznaczył 69 osób zasłużonych dla opozycji demokratycznej, z czego 16 przedstawiono do odznaczenia pośmiertnie.

Dnia 13 grudnia cały kraj żył rocznicą. W budynku Sejmu parlamentarzyści uczcili minutą ciszy pamięć ofiar stanu wojennego i okresu do 1989 roku. Marszałek Marek Jurek odczytał listę osób, które zginęły w tym okresie, m.in. górników z kopalni Wujek, ks. Jerzego Popiełuszkę i Grzegorza Przemyka. Posłowie i senatorowie zaapelowali także, aby „obecne i przyszłe pokolenia nigdy nie zapomniały o tych działaczach podziemia i opozycji demokratycznej, którzy z poświęceniem podjęli walkę o wolną Polskę”. W uroczystościach uczestniczyli: prezydent wraz z małżonką, premier oraz zasłużeni działacze opozycji, m.in. Lech Wałęsa i Anna Walentynowicz.

Na Jasnej Górze prymas Józef Glemp odprawił mszę świętą w intencji Ojczyzny. W homilii kardynał mówił o odzyskaniu wolności i konieczności utrzymania jej we właściwej postaci. Miejsce było nieprzypadkowe – kilka godzin po wprowadzeniu stanu wojennego prymas Glemp spotkał się w Częstochowie z młodzieżą, tam też po raz pierwszy skomentował decyzję władz.

Amerykański Senat ogłosił 13 grudnia 2006 roku Dniem Pamięci dla Uczczenia Poświęcenia Narodu Polskiego w Walce z Komunizmem. Deklarację odczytał były ambasador USA w Polsce, senator Nicholas Rey. Wieczorem na nowojorskim Manhattanie odbyła się demonstracja środowisk polonijnych z okazji rocznicy tragicznych wydarzeń w Polsce.

Podczas warszawskiej konferencji pt. „Stan wojenny – spojrzenie po 25 latach” Lech Wałęsa zaapelował o ostrożność i przestrzegał przed pośpiechem w ocenach stanu wojennego: Jesteśmy, myślę o ludziach Solidarności, nieszczęśliwym pokoleniem nieszczęśliwych czasów. Kiedy więc jedni mówią mi: „uderz w Jaruzelskiego przy okazji tej rocznicy”, mówię im, że ja tak nie potrafię. Zachowałbym się na jego miejscu inaczej, ale nie umiałbym go potępiać.

Około północy z wtorku na środę pod domem gen. Wojciecha Jaruzelskiego, tradycyjnie już, została zorganizowana manifestacja przeciwników i zwolenników generała. Manifestanci złożyli znicze oraz wysłuchali wypowiedzi historyków z IPN. W rejonie manifestacji pojawili się przebrani zomowcy, milicyjny gazik i charakterystyczne koksowniki.

W wielu miastach przygotowane zostały inscenizacje historyczne:

• W Warszawie na Placu Zamkowym pojawili się wolontariusze przebrani za zomowców i żołnierzy. Rozdawano ulotki i oporniki – symbole oporu przeciwko władzy komunistycznej.
• W Łodzi na ulicy Piotrkowskiej przygotowano inscenizację szturmu oddziału ZOMO na siedzibę łódzkiego regionu Solidarności.
• Na krakowskim Rynku Głównym zainscenizowano demonstrację opozycyjną, spacyfikowaną przez oddziały ZOMO.

Wyjaśniła się także tajemnica słynnego feralnego odcinka „Teleranka” – programu dla dzieci tradycyjnie emitowanego w niedzielny poranek. W dniu wprowadzenia stanu wojennego dzieci zamiast ulubionego programu zobaczyły przemawiającego gen. Jaruzelskiego. Jak wspominają twórcy programu, odcinek przygotowany na 13 grudnia został skasowany. Motywem przewodnim miała być piosenka „Trzynastego wszystko zdarzyć się może”, a program miał opowiadać o zjawiskach paranormalnych. Dla wielu komentatorów tematyka tego odcinka stała się symboliczna...

Stan wojenny – rocznicowe wystawy

W całym kraju otwierane są wystawy historyczne przedstawiające wydarzenia z okresu stanu wojennego. Poniżej przedstawiamy wybór tych najciekawszych.

W Warszawie, przed siedzibą Domu Spotkań z Historią na ulicy Karowej 20, 11 grudnia otwarta została plenerowa wystawa „Warszawa, stan wojenny”. Na 28 wielkoformatowych planszach przedstawiono zdjęcia z okresu między 13 grudnia 1981 r. a 22 lipca 1983 r., wypowiedzi przedstawicieli ówczesnych władz, wspomnienia opozycjonistów. Informacje te uzupełniono oficjalnymi i podziemnymi artykułami prasowymi oraz obwieszczeniami ulicznymi. Wystawa przetłumaczona została także na język angielski. Można ją oglądać do 28 lutego 2007 roku.

12 grudnia na Placu Zamkowym w Warszawie otwarto wystawę zorganizowaną przez Instytut Pamięci Narodowej, pt. „Ofiary stanu wojennego”. 56 plansz prezentuje zdjęcia wzbogacone o życiorysy osób, które zginęły w latach 1981-89 z rąk milicji i Służby Bezpieczeństwa. Wystawa pozostanie w stolicy do 15 stycznia, następnie trafi do Gdańska i innych polskich miast.

Otwarta przez prezydenta Kaczyńskiego w budynku Sejmu wystawa „13 grudnia – pamiętamy” prezentuje kilkadziesiąt fotografii autorstwa różnych fotoreporterów, m.in. Erazma Ciołka. Przedstawiają one manifestacje i starcia z milicją, a także życie codzienne Polaków w tym okresie. Pod dużym zdjęciem kapelana Solidarności, ks. Jerzego Popiełuszki prezydent złożył kwiaty. To, o czym pamiętamy, te zdarzenia, ich ofiary, których liczbę i okoliczności śmierci trzeba nadal badać, były ofiarami walki zwycięskiej dla naszego narodu – powiedział L. Kaczyński.

Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze zorganizowało wystawę zdjęć autorstwa Chrisa Niedenthala, wybitnego fotoreportera dokumentującego przemiany społeczno-polityczne lat 80. w Europie Środkowo-Wschodniej. W czasie stanu wojennego był on polskim korespondentem Newsweeka. Wystawa prezentuje kilkadziesiąt fotografii Niedenthala, w tym najbardziej znane, pokazujące budynek kina Moskwa z ogromnym afiszem filmu „Czas apokalipsy” (reż. Francis Ford Coppola) i stojącym przed nim transporterem opancerzonym. Wystawa otwarta będzie do 25 lutego przyszłego roku.

Na krakowskim placu św. Idziego miejscowy oddział IPN zorganizował wystawę „Stan wojenny w esbeckim albumie” prezentującą zdjęcia operacyjne Służby Bezpieczeństwa i milicji z okresu 1982-83, m.in. z krakowskich manifestacji opozycyjnych. Wystawa będzie dostępna do 10 stycznia przyszłego roku.

W Archiwum Państwowym w Kaliszu otwarta została wystawa pt. „NSZZ «Solidarność» w dokumentach”, prezentująca unikatowy zbiór materiałów graficznych, pism drugiego obiegu, gazet lokalnych, ogólnopolskich i oficjalnych dokumentów. Znaczna część eksponatów spędziła ćwierć wieku w drewnianej skrzyni, przechowywana przez lokalnych działaczy Solidarności: Andrzeja Grzegorka i Jana Maka.

Do połowy stycznia w Miejskiej Bibliotece Publicznej w Łańcucie będzie można podziwiać wystawę „Stan wojenny w dokumentach” zorganizowaną pod patronatem Burmistrza Miasta Łańcuta i Starostę Łańcuckiego. Natomiast w holu Dworca Głównego PKP w Poznaniu prezentowana będzie wystawa „13 grudnia 1981 – stan wojenny” zorganizowana przez Muzeum Walk Niepodległościowych.

Szczególna wystawa została zorganizowana w Sosnowieckim Centrum Sztuki. Zaprezentowano prace plastyczne uczniów z Będzina, Sosnowca i Tarnowskich Gór stworzone pod wpływem wizyty w kopalni Wujek. Prace zawierają liczne symbole i pokazują, jak młode pokolenie rozumie sens tamtych wydarzeń.

Polecamy e-book Tomasza Leszkowicza – „Oblicza propagandy PRL”:

Książka dostępna również jako audiobook!