Sheila Fitzpatrick – „Zespół Stalina” – recenzja i ocena

Autorką książki „Zespół Stalina. Niebezpieczne lata radzieckiej polityki” jest australijska historyk Sheila Fitzpatrick, która doktorat zdobyła w oxfordzkim St. Anthony College, a następnie przez wiele lat pracowała jako profesor Uniwersytetu Chicagowskiego. Fitzpatrick jest autorką wielu książek o historii Rosji oraz laureatką licznych nagród za dorobek naukowy. Jedną z nich, przyznawaną przez premiera Australii, otrzymała właśnie za „On Stalin's Team: The Years of Living Dangerously in Soviet Politics”.

Praca australijskiej autorki adresowana jest do szerokich rzesz czytelników, a nie jedynie do profesjonalnych historyków oraz znawców tematu. Jak zaznaczyła sama Fitzpatrick, zawiera ona „wyłącznie minimum historiografii”. Nie jest to zatem typowa monografia historyczna, ale raczej książka o polityce, o mechanimach władzy i o wewnętrznych relacjach w ramach kierowniczej grupy.

W „Zespole Stalina” Fitzpatrick nie spogląda na totalitaryzm jedynie przez pryzmat jednostki stojące na czele aparatu pastwowego. Zwraca ona uwagę, że wokół przywódcy, w tym przypadku wokół Józefa Stalina, istnieje zazwyczaj grupa osób, na której opiera on swą władzę. To właśnie one mogą konkurować o jego względy i o wpływ na niego. Australijka nie traktuje więc Związku Sowieckiego czasów Stalina jako wyabstrahowanego przykładu dyktatury jednostki, ani też nie zwraca uwagę na formalne, istniejące li tylko na papierze, ramy systemu politycznego. Skupia się natomiast na relacjach łączących takie postaci jak np. Wiaczesław Mołotow czy Ławrientij Beria z samym Stalinem, a także z pozostałymi najbliższymi współpracownikami. Sheila Fitzpatrick powołuje się na porównania takich analiz stalinizmu z opisami Rosji carskiej, gdzie relacje monarchy z dworzanami stanowiły istotny element systemu politycznego. W tym kontekście przywołuje znaną pracę Simona Sebaga Montefiore „Stalin. Dwór czerwonego cara”, w której przyjęto podobną perspektywę.

Fitzpatrick rozpoczyna narrację od konfliktu Stalina z Trockim i jego zwolennikami, który na dobre wybuchł pod koniec życia Lenina i trwał długo po jego śmierci. Chłodno opisuje walki frakcyjne, nie popadając w dostrzegalną niekiedy na zachodzie idealizację trockizmu. Książka nie jest jednak poświęcona li tylko rozgrywkom politycznym. Czytelnik może się także zapoznać m.in. z meandrami życia rodzinnego sowieckich oficjeli.

Bardzo ciekawie prezentują się wątki poświęcone relacjom Zwiazku Sowieckiego z państwami kapitalistycznymi. Sugerują one dość otwarcie, że Stalin i jego najbliżsi współpracownicy mieli w latach 30. swoisty kompleks Zachodu, wynikający po części i z tego, że ani sami nie podróżowali do państw zachodnich, ani też zbyt biegle nie władali językami obcymi. Kierownictwu państwowemu bardzo zależało na międzynarodowych sukcesach sportowych czy kultutralnych, zaś społeczeństwo było o takich osiągnięciach obficie informowane. Innym ciekawym aspektem realcji ZSRR-Zachód jest ukazany przez autorkę fakt, że tuż po zakończeniu II wojny światowej pokolenie dzieci bohaterów książki było autentycznie zafascynowane Stanami Zjednoczonymi oraz Wielką Brytanią – a mowa wszak o dzieciach najwyższych radzieckich dostojników.

Fitzpatrick nie waha się formułować własnych opinii, sprzecznych niekiedy z powszechnymi mniemaniami. Nie uważa ona na przykład, żeby zabójstwo Siergieja Kirowa było zlecone przez Stalina (który miał być do niego autentycznie przywiązany), choć oczywiście wykorzystał je on do realizacji swoich celów czyli przeprowadzenia „wielkiej czystki”. Tego rodzaju podejście to na pewno duży walor tej pozycji.

Sporo miejsca poświęcone jest temu czy Stalin pod koniec życia był, czy nie był antysemitą. Zdaniem Fitzpatrick – był nim prywatnie. O ile w towarzystwie najbliższych współpracwników coraz częściej zdarzało mu się wygłaszać negatywnie nacechowane opinie na temat Żydów, o tyle nie wpłynęło to na oficjalną linię partyjną. W tym kontekście omówione zostają losy Żydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego, który z użytecznego narzędzia polityki sowieckiej podczas wojny stał się symbolem wrogów wewnętrznych. Z kolei przy okazji sprawy lekarzy kremlowskich autorka zauważa, że radzieckie społeczeństwo było znacznie bardziej wrogo nastawione do Żydów niż kierownictwo państwowe. Tę tezę popiera zresztą cytatami z materiałów źródłowych w postaci listów.

W moim przekonaniu „Zespół Stalina” warto pochwalić za rozbudowany – zwłaszcza jak na pozycję popularnonaukową – aparat krytyczny. Mowa nie tylko o przypisach i bibliografii, ale także o notach biograficznych poświęconych poszczególnym postaciom należącym do sowieckiej wierchuszki.

Książka jest napisana bardzo przystępnie, a jej czytanie sprawia wielką przyjemność. Na pewno można ją polecić wszystkim zainteresowanym mechanizmami politycznymi w państwach totalitarnych. Sprawą otwartą pozostaje natomiast to, ile korzyści z lektury odniosą ci czytelnicy, którzy mają szerszą wiedzę sowietologiczną. Tak czy inaczej – zachęcam do sięgnięcia po książkę Sheili Fitzpatrick.