Sheila Fitzpatrick – „Rewolucja rosyjska” – recenzja i ocena

Sheila Fitzpatrick (ur. 1941 r.) jest znaną australijską historyczką. Ukończyła studia historyczne na Uniwersytecie w Melbourne w 1961 roku, na którym w 1969 roku uzyskała stopień doktora. Przez szereg lat była profesorem University of Chicago. Kilka jej dotychczasowych prac ukazało się na naszym rynku, by wymienić „Życie codzienne pod rządami Stalina. Rosja w latach 30 XX wieku” (2012), „Zespół Stalina. Niebezpieczne lata radzieckiej polityki” (2017).

Narracja „Rewolucji rosyjskiej”, wydanej nakładem Wydawnictwa Krytyki Politycznej rozpoczyna się na przełomie XIX i XX wieku. Wtedy to w Rosji narodziły się nowoczesne partie polityczne: bolszewicy, mienszewicy, socjalrewolucjoniści (zwani eserowcami), konstytucyjni demokraci (kadeci) oraz oktiabryści. Książka obejmuje okres do Wielkiego Terroru w czasach Stalina, a więc lat 1937-1938. Takie spojrzenie na rewolucję rosyjską wydaje mi się bardzo przekonujące, ponieważ to Stalin polityką kolektywizacji i industrializacji z lat 30 XX wieku zakończył zapoczątkowany przez Lenina proces likwidacji gospodarki opartej na prywatnej własności. Jednak uważna lektura pracy sprawia, że mam wątpliwości, by polecić ją szerokiemu gronu czytelników.

Moim podstawowym zarzutem do książki Fitzpatrick jest fakt, iż mimo jak informuje nas autorka obecne jej wydanie jest już czwartym (poprzednie miały miejsce w latach 1982, 1993, 2008) autorka niemal w ogóle jej nie uaktualniła o wyniki badań z okresu po upadku Związku Radzieckiego (1991). W książce znajdziemy przeważnie odwołania do prac z okresu „zimnej wojny”, w szczególności z lat 60 i 70 ubiegłego stulecia. Najbardziej zaskoczyło mnie pominięcie fundamentalnych prac Orlando Figesa „Tragedia narodu. Rewolucja rosyjska 1891-1924” i Richarda Pipesa „Rewolucja rosyjska” czy „Rosja bolszewików”. Książki te stanowią fundamentalnie istotne omówienie przyczyn, przebiegu i skutków rewolucji rosyjskiej oraz jej społecznego i kulturalnego tła.

Pomijając już bazę bibliograficzną, trzeba przyznać, że w pracy nie brakuje błędów. Na stronie 61 znajdziemy chociażby taką informację o okolicznościach śmierci cara Mikołaja II „ W styczniu 1918 roku, już po wybuchu wojny domowej, Mikołaj wraz z rodziną zostali rozstrzelani na rozkaz Rady Obwodu Uralskiego”. Tymczasem Mikołaj II i jego rodzina zginęli dokładnie pół roku później, w nocy z 16 na 17 lipca 1918 roku. Zostali zgładzeni nie z inicjatywy Rady Obwodu Uralskiego, ale z polecenia kierownictwa partii bolszewickiej w Moskwie. Potwierdziły to dokumenty archiwalne, ujawnione po upadku ZSRS.

Tego typu błędów jest znacznie więcej: omawiając wybory do Zgromadzenia Konstytucyjnego z listopada 1917 roku autorka stwierdza, że choć bolszewicy zdobyli w nich tylko 25% głosów, to jednak liczba 40% głosów oddanych na zwycięską partię eserowców obejmuje także jej lewicowe skrzydło. Według Fitzpatrick lewicowo nastawieni eserowcy wystąpili ze swej partii i poparli rewolucję bolszewicką (w marcu 1918 roku zerwali jednak współpracę z bolszewikami). Wiadomo jednak, że w kilku okręgach wyborczych (Woroneż, Wiatka, Tobolsk) lewicowi eserowcy kandydujący z odrębnych list od „prawicowych” eserowców uzyskali wyjątkowo znikome poparcie – zaledwie 26 tysięcy głosów.

Autorka stara się w pewien sposób zrozumieć decyzję bolszewików o rozpędzeniu demokratycznie wybranego parlamentu w styczniu 1918 roku, co wydaje mi się wyjątkowo niezrozumiałe. Należy się także zatrzymać nad przedstawieniem przez Fitzpatrick okoliczności powstania osławionej leninowskiej bezpieki – Czeka. Pisze ona (s. 97):

Ta założona w grudniu 1917 roku miała najpierw opanować wybuch epidemii bandytyzmu, szabrownictwa i napadów na sklepy monopolowe towarzyszący przewrotowi październikowemu. Wkrótce wzięła na siebie obowiązki służby bezpieczeństwa, w tym walkę z antyreżimową konspiracją...”.

Jest to stwierdzenie absurdalne, ponieważ już od samego początku głównym celem powołania Czeka była krwawa rozprawa z „kontrrewolucjonistami”, co stwierdził jasno jej szef, Feliks Dzierżyński w swoim przemówieniu z grudnia 1917 roku.

Od autorki dowiemy się także, że w latach 1918-1919 funkcjonariusze Czeka rozstrzelali 8389 osób i aresztowali 87 tysięcy osób. Tymczasem, na samym tylko Krymie terror bolszewicki pochłonął w listopadzie 1920 roku 50 tysięcy ofiar. Obecnie historycy skłaniają się do twierdzenia, że liczba ofiar Czeka w okresie leninowskim wynosiła 250 tysięcy ludzi.

Ostatnim z trudnych do wytłumaczenia błędów Fitzpatrick, które w tym miejscu wymienię jest twierdzenie, że konstytucja stalinowska z 1936 roku była drugą konstytucją sowiecką (pierwszą miałaby być konstytucja 1918 roku). Na to zareagował już sam tłumacz książki, który w przypisie przypomniał, że oprócz wymienionych była jeszcze jedna konstytucja sowiecka, która weszła w życie w 1924 roku.

Książka Sheili Fitzpatrick, pomimo trafnej tezy, że rewolucja rosyjska to nie tylko rządy Lenina, ale i Stalina, pozostaje dziełem zaskakująco słabym. Do tego stopnia, że odradzałbym jego lekturę, a zamiast tego zachęcił do lektury prac Orlando Figesa, Richarda Pipesa, Simona Sebaga Montefiore, Edwarda Radzińskiego czy Dimitrija Wołkogonowa.