„Za mną w Tatry, w ziemię czarów”.... Początki ruchu turystycznego w Tatrach
Krótka historia Tatr i Zakopanego
Tatry stanowią jedno z pasm górskich Karpat (Zachodnich). W dzisiejszych czasach Tatry zostały umownie podzielone na polskie oraz słowackie. Naszą część stanowi tylko niewielki obszar całego pasma tatrzańskiego, który w 78% leży po stronie słowackiej. Początkowo Tatry stanowiły obszar niedostępny dzięki gęsto porośniętej puszczy.
Zakopane na pocztówce z 1916 r. (domena publiczna) Poczynając jednak od XV i XVI wieku stały się one terenem penetracji pasterskiej. To z nią wiążą się pierwsze ślady osadnictwa. Aby zachęcić przybyszów do osiedlenia się, nadawano specjalne przywileje dla ludności służebnej, który zezwalał na wypas owiec na ziemiach będących dobrami królewskimi. Ludzie mogli karczować lasy, pobierać budulec i opał, łowić ryby oraz polować. Na obszarze Tatr prowadzono również od XVI wieku próby górniczej eksploatacji surowców m.in. miedzi, manganu, srebra oraz rud żelaza.
Najdłużej, bo do połowy XIX wieku wydobywano rudę żelaza. W II połowie XIX wieku wokół kościoła wykształciło się centrum miasta. Powstała pierwsza ulica – Kościeliska, później powstały Krupówki, które w dzisiejszych czasach stanowią deptak tatrzańskiej stolicy. Funkcjonowały w latach sześćdziesiątych trzy szkoły: kuźnicka, parafialna oraz olszańska. Rozwijało się lecznictwo pod Giewontem od połowy lat siedemdziesiątych XIX wieku, a prekursorem był lekarz Ludwik Ganczarwski, który założył w Zakopanem zakład wodoleczniczy. Z dniem 3 XI 1885 roku wyszło zarządzenie lwowskiego namiestnictwa Galicji powołujące do życia Stację Klimatyczno-Leczniczą w Zakopanem, czego skutkiem był napływ ludzi chorych.
Wzrosło zainteresowanie Zakopanym, a Tatry stały się symbolem jedności narodowej. Góry były zawsze inspiracją dla artystów-malarzy, poetów, pisarzy. Coraz to wybitniejsi ludzie przyjeżdżali do Tatr. W Zakopanem kwitło lecznictwo. Miasto dawało też schronienie emigracji politycznej. Bywały okresy, w których zjeżdżało tam nawet kilkadziesiąt tysięcy gości. Jedynym punktem oparcia dla turystów w XIX wieku był dwór, do którego przybywali podróżni chcący poznać Tatry i uprawiać wycieczki.
Widok na Tatry i Zakopane (fot Jerzy Opioła, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International) Tatrzańskie gwiazdy
Z początku XIX wieku pochodzi dzieło znakomitego polskiego uczonego, geologa, wybitnego społecznika i zasłużonego męża stanu, Stanisława Staszica – O ziemiorodztwie Karpatów i innych gór i nizin Polski. Odbył on szereg podróży po Tatrach, m.in. był na Czerwonych Wierchach, w Dolinie Kościeliskiej, na Wołoszynie, okrążył Morskie Oko, wspiął się na Krywań oraz Łomnicę – szczyty należące do Tatr Słowiańskich. Głównie interesowały go prace górnicze, zwiedzał kopalnie, oglądał pracę robotników przy stolniach srebra i złota. Interesowała go również flora oraz fauna tatrzańska, a także zagadnienia budowy geologicznej gór, geneza ich powstania, pochodzenie jezior, działanie wód, śniegów, wiatrów oraz zjawisk atmosferycznych.
Zobacz także:
Postacią nietuzinkową okazał się spolonizowany niemiecki urzędnik tatrzański, a mianowicie Franciszek Klein. Czynił on obserwacje nad życiem i obyczajami górali. Spostrzeżeniami dzielił się z uczonymi, którzy przyjechali do Zakopanego w tym czasie. Owocem była niewydana praca o Tatrach i Podhalu, jednak jego manuskrypt dostał się w ręce Jana Andrusikiewicza, który sporządził z niego dokładną kopię. Z tejże kopii przekładu polskiego dokonał Stanisław Eljasz-Radzikowski. Wszystko zostało wydane pod koniec XIX wieku nakładem Towarzystwa Tatrzańskiego pt. Tatry i Podhale na początki XIX wieku.
Kolejną postacią związaną z Tatrami był Seweryn Goszczyński. To jemu należy się tytuł odkrywcy Tatr i Podhala, jako pierwszemu entuzjaście gór i pierwszemu etnografowi góralszczyzny. Oczarowany urokiem gór, zwiedzał je najdokładniej jak mógł. Pierwszy zapuścił się w wodny korytarz Dunajca w Dolinie Kościeliskiej. Ze swoich wycieczek stworzył cenne dzieło o Tatrach – Dziennik podróży do Tatrów.
Badania naukowe prowadził w Tatrach Ludwik Zajszner – sprawdzał on np. ich budowę geologiczną, zajmował się też pomiarami wysokościowymi. Zamiłowanym badaczem od 1852 r. był Eugeniusz Janota, zajmujący się tatrzańską roślinnością. Pierwszych pomiarów głębokości Morskiego Oka dokonał Ludwik Bierowski. Wincenty Pol wraz z uczniami wzniósł w Dolinie Kościeliskiej krzyż. Z dalszych wybitnych uczonych wymienić należy Karola Kolbenheyera, który swoje wyniki ogłaszał w sprawozdaniach komisji fizjograficznej Akademii Umiejętności w Krakowie. Tatry lubili też odwiedzać Jan Matejko i Józef Ignacy Kraszewski.
Poeci w Tatrach
Pierwszymi, którzy uchwycili niesamowitość gór był Seweryn Goszczyńskich oraz Bohdan Zaleski, a także Wincenty Pol - autor Pieśni o ziemi naszej, który był najpopularniejszym poetą tatrzańskim. Wincenty potrafił swoją działalnością zachęcić publiczność do poznania tej pięknej krainy. Pod koniec XIX wieku także przedstawiciele sztuk plastycznych coraz częściej wiązali się z Zakopanem.
Dom w stylu zakopiańskim (przy ul. Kościeliskiej) (domena publiczna) Epokowym wydarzeniem dla życia i rozwoju Zakopanego był pobył doktora Tytusa Chałubińskiego. Rozsławił on Zakopane jako miejscowość kuracyjną. Dzięki autorytetowi i opinii lekarskiej Zakopane zdobyło rozgłos jako stacja klimatyczna i rozwinęło się w wielkie uzdrowisko. Chałubiński zyskał zaufanie i miłość górali dzięki ofiarnej pracy w czasie epidemii w roku 1873. Spopularyzował także turystykę swoimi wycieczkami na szczyty tatrzańskie. Dla potomnych doktor zbierał próbki skał i minerałów tatrzańskich.
Towarzystwo Tatrzańskie
Była to pierwsza polska organizacja turystyczna powstałą na terenie Galicji. Celem stowarzyszenia były badania naukowe Karpat, w tym głownie Tatr i Pienin, oraz popularyzowanie wiadomości o nich, tworzenie warunków do turystyki górskiej, ochrona przyrody i wspieranie przemysłu górskiego. Rok 1873 traktuje się jako datę przełomową, początek zorganizowanej turystyki polskiej. Działalność Towarzystwa Tatrzańskiego doprowadziła do znacznego rozwoju turystyki poznawczej, rozbudziła w społeczeństwie świadomość narodową. Na rozwój turystyki miała też wpływ komunikacja kolejowa, która dotarła do Zakopanego w roku 1899. Członkami stowarzyszenia byli działacze społeczni, literaci, artyści, ale także przyrodnicy. Członkowie Towarzystwa Tatrzańskiego byli ludźmi o wielkim autorytecie społecznym i naukowym.
Kup e-booka: „Polacy na krańcach świata: XIX wiek”
Książka dostępna jako e-book w 3 częściach: Część 1, Część 2, Część 3
Wodogrzmoty Mickiewicza
Klimek Bachleda - góral i zakopiańczyk. Pierwszy polski ratownik górski. Zginął w trakcie akcji ratowniczej (domena publiczna) Na początku XX wieku Zakopane stało się nie tylko uzdrowiskiem, ośrodkiem turystycznym i kulturalnym, ale również kolbką nowego sportu. W Towarzystwie Tatrzańskim powstało szereg sekcji. W 1903 utworzono sekcję turystyczną, która propagowała turystykę wysokogórską i wspinaczkową, w 1907 sekcję narciarzy. Sekcja przyrodnicza, zorganizowana w 1910 r., skupiała w swoich szeregach grono pasjonatów natury. W roku 1912 zawiązano sekcję ochrony Tatr Towarzystwa Tatrzańskiego, która rozpoczęła ożywioną propagandę idei ochrony przyrody tatrzańskiej. Wielkim osiągnięciem idei ochrony przyrody tatrzańskiej po wielu latach zabiegów i starań było ostateczne zorganizowanie i utworzenie Tatrzańskiego Parku Narodowego.
Rozwój Tatr był możliwy nie tylko latem, ale również zimą. Pierwsze kursy narciarskie w Zakopanem odbyły się w roku 1907 pod czujnym okiem Zaruskiego, Barabasza oraz Karłowicza. Zaruski jako pierwszy wydał podręcznik narciarstwa, przewodnik zimowy po Tatrach i mapę terenów narciarskich Tatr Polskich. Udało im się także rozsławić zimowe taternictwo. Największą zasługą Zaruskiego było stworzenie Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego w roku 1909. Działalność TOPR-u polegała na zaopatrywaniu schronisk w podręczne apteczki i sprzęt ratunkowy, udzielanie pomocy na wyprawach ratunkowych oraz wydawanie afiszów ostrzegawczych dla turystów.
Eksplozja popularności Tatr w kulturze polskiej to wynik zespołu ważnych przeobrażeń społecznych i gospodarczych, które nastąpiły w Zakopanem w drugiej połowie XIX wieku. Mała wieś zaczęła się przekształcać w modne uzdrowisko, stając się bazą turystyczną i ważnym ośrodkiem kulturalnym. Towarzystwo Tatrzańskie potrafiło zaszczepiać społeczeństwu romantyzm gór. Zrzeszało ono elitę intelektualną. Specjalnego znaczenia nabrał doniosły epizod w twórczości Mickiewicza. Gdy w drugiej połowie XIX wieku działacze narodowi włączyli Tatry na dużą skalę w orbitę narodowej problematyki, wyeksponowano konspiracyjny sens dramatu poety Konfederaci barscy. Doceniono ten fakt i Towarzystwo Tatrzańskie nazwało w roku 1890 wodospad imieniem wieszcza w Dolinie Roztoki – Wodogrzmoty Mickiewicza.
Turystyka wysokogórska
W Tatrach pojawili się także wspinacze, mający doświadczenie alpejskie, którzy porywali się na ściany i turnie. Największym ówczesnym autorytetem wśród przewodników, cieszył się Klimek Bachleda. Na początku XX wieku wytyczono szlak – Orla Perć, który do dzisiejszych czasów stanowi jeden z najtrudniejszych, lecz i najatrakcyjniejszych szlaków.
Do turystyki wysokogórskiej prowadzono wycieczki bez programu, więc Towarzystwo Tatrzańskie wzięło na siebie obowiązek opieki nad niezorganizowanymi przewodnikami. Towarzystwo zaczęło także budować altany, szałasy oraz schroniska. Pierwsze schronisko powstało w II połowie XIX wieku. Mowa tutaj o schronisku nad Morskim Okiem, do dziś cieszącym się popularnością. Towarzystwo wytaczało także szlaki dla pieszych organizacji oraz wydawało coraz liczniejsze przewodniki turystyczne po górach.
Tatry doczekały się międzynarodowego rozgłosu za sprawą sporu naukowego o budowę geologiczną. Zjazd miał odbyć się w Wiedniu w roku 1903 i został połączony z wycieczką geologiczną do Tatr. W spotkaniu brali udział najwybitniejsi geolodzy ze Szwajcarii Francji, Niemiec, Austrii, Rosji, Serbii, Bułgarii oraz Rumunii.
Prasa Zakopiańska bacznie obserwowała działalność Towarzystwa Tatrzańskiego, informując szczegółowo o sprawach wewnątrz-organizacyjnych jak i poczynaniach towarzystwa na terenie Tatr i Zakopanego takich jak m.in. wytyczanie nowych szlaków, budowa schronisk. Ważnym celem publicystyki turystycznej były kwestie uprzystępniania gór dla mas oraz zadań taternictwa i turystyki tatrzańskiej.
Zobacz także:
Publicystyka propagowała także lecznictwo klimatyczne gruźlicy na łamach prasy zakopiańskiej. Mimo, że Rada Gminna i Komisja Klimatyczna nie popierały rozwoju lecznictwa, to ilość przyjeżdżających chorych na płuca ciągle rosła. Za oficjalny początek leczenia sanatoryjnego w Zakopanem należy uznać otwarcie zakładu przeciwgruźliczego doktora Mariana Hawranka w 1898 r.
W roku 1888 powstało Muzeum Tatrzańskie, które było nie tylko dydaktyczną ale również naukową instytucją.
Zakopane miało duże znaczenie jako miejsce uosabiające idee patriotyczne, ze względu na panującą tutaj swobodę polityczną. Od lat 90 XIX w. nastąpił gwałtowny rozwój życia politycznego. W sezonie letnim przybywała na terenie Zakopanego liczna grupa ludzi z różnych zaborów, w tym młodzież i inteligencja. Podtatrzański kurort był miejscem bezpiecznym dla działaczy różnych partii.
Krzyż Pola. Ustawiony w 1852 z polecenia poety, Wincentego Pola w czasie patriotyczno-turystycznej wycieczki studentów UJ (fot. Opioła Jerzy (Poland), opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported) Wiek XIX przyniósł także zainteresowanie stylem zakopiańskim, który był oczywiście ściśle powiązany z kulturą ludową góralszczyzny, która zachwycała poetów, malarzy czy zwykłych turystów. Tworząc styl zakopiański Witkiewicz nie tylko chciał, aby spełniał on misję patriotyczno-narodową, ale również i społeczną. W jego koncepcji wspólna sztuka miała być jednym z lekarstw na istniejące podziały społeczne.
Mówiąc o rozwoju zorganizowanej turystyki polskiej na południu kraju powinniśmy najpierw zainteresować się warunkami, jakie stymulowały jej rozwój, głównie w II połowie XIX i pierwszej połowie XX wieku. Prócz oczywistych czynników, które zawsze stawały się przyczynami rozwoju ruchu turystycznego – tj. naturalnemu pędowi do poznania, zwłaszcza nieodległych w tym przypadku i tajemniczych obszarów górskich, mamy tu do czynienia z innym fenomenem. Wiązał się on ze względnymi swobodami obywatelskimi i narodowymi, jakimi cieszyli się mieszkańcy Galicji pod zaborem monarchii austro-węgierskiej. Ten fenomen to łączenie walorów poznawczych turystyki z jej patriotycznym charakterem. Do rozwoju turystyki przyczynili się tu także uchodzący do Galicji przed prześladowaniami uczestnicy Powstania Listopadowego.
Cytat w tytule pochodzi z utworu W Tatry Władysława Ludwika Anczyca.
Bibliografia:
- Geografia turystyki Polski, red. T. Lijewski., B. Mikułowski., J. Wyrzykowski., Warszawa 2002
- Dylikowa Anna, Krainy geograficzne, Warszawa 1973
- Długołęcka Lidia, Pinkwart Maciej, Zakopane. Przewodnik historyczny, Warszawa 1988
- Pinkwart Maciej, Tatry w świadomości mieszkańców Zakopanego i ich gości. Prasa Zakopiańska, Zakopane 2002, s. 20.
- Zborowski Juliusz, Pisma podhalańskie, Kraków brw, s. 167.
- Stecki Konstanty, Tatry, Warszawa 1979, s. 184.
- Hoesick Ferdynand, Tatry i Zakopane przeszłość i teraźniejszość, Warszawa 1921, s. 197.
- Tatrzańska Arkadia. Zakopane jako ośrodek artystyczno-intelektualny, Warszawa 2009, s. 90.
- Zaruski Mariusz, Na bezdrożach tatrzańskich, Warszawa 1958, s. 6.
- Paryscy Witold i Zofia, Encyklopedia tatrzańska, Warszawa 1973.
- Majda Jan, Tatrzańskim szlakiem literatury, Kraków 1982, s. 11.
- Nodzyński Tomasz, Zygmańska Barbara, Tatry Polskie i Słowackie, Bielsko Biała 2002, s. 20.
- Kondracki Jerzy, Geografia regionalna Polski, Warszawa 1998, s. 368.
- Nyka Józef, Przewodnik tatrzański, Warszawa 2005, s. 25.
- Zakończenie działalności Oddziałów Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego na Kresach Wschodnich, „Wierchy” nr 59, J. Kapłon COTG Kraków 1993, str. 172–175.
Redakcja: Antoni Olbrychski
