Rozpad ZSRR w latach 1990–1991 [MAPA]

Mapa przedstawia rozpad Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w latach 1990–1991 (aut. Marcin Sobiech / EXGEO Professional Map)

Zobacz mapę w większej rozdzielczości – LINK

Przyczyny rozpadu ZSRR

Do pierwszych oznak rozpadu ZSRR można zaliczyć wewnętrzne konflikty zaistniałe w Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPZR). Brakowało spójnej wizji na państwową politykę, a sam system socjalistyczny zatrzymał się na etapie rządów Stalina. W ZSRR dominowała korupcja, nepotyzm oraz stagnacja. Potrzebne były natychmiastowe zmiany, ale nie mogło do nich dojść, póki władzę dzierżyła stara elita. Moment zwrotny miał nastąpić 11 marca 1985 roku, kiedy to Michaił Gorbaczow został nominowany na sekretarza generalnego KPZR. Nowy przywódca Związku Radzieckiego uchodził za reformatora, który niezwłocznie przystąpił do działania. Nowy kierunek polityki Gorbaczowa przebiegał pod hasłem „pieriestrojki” (ros. przebudowy), czyli zmodernizowania gospodarki. Przyjęto wówczas ustawę o usamodzielnieniu przedsiębiorstw państwowych. Radziecka scentralizowana gospodarka nie była jednak przygotowana na urynkowienie, dlatego większość środków finansowych odprowadzały niezależne przedsiębiorstwa. W konsekwencji reforma zahamowała przemysł zbrojeniowy, który do tej pory był główną dźwignią radzieckiej gospodarki. ZSRR wchodząc w poważny kryzys ekonomiczny musiało stawić czoła kolejnemu etapowi wyścigu zbrojeń, czyli tzw. wojnom gwiezdnym, zainicjowanym przez prezydenta USA, Ronalda Reagana. Radziecka gospodarka nie była w stanie podołać tak gwałtownemu rozwojowi.15 lutego 1989 roku Afganistan opuścili również ostatni radzieccy żołnierze. Interwencja ZSRR w Afganistanie okazała się być porażką propagandową, militarną, ale przede wszystkim ogromnym obciążeniem dla budżetu państwa. 

Gorbaczow wprowadził także politykę głasnosti (ros. jawności), która ograniczała cenzurę i zwiększała swobody obywatelskie. Głasnost miała doprowadzić do efektywniejszego zarządzania państwem, ale tym samym pozbawiła ZSRR jego najważniejszego atrybutu, czyli kontroli nad dostępem do informacji. W krajach satelickich zaczęły powstawać stowarzyszenia i organizacje, które domagały się dalszych reform oraz demokratyzacji. Jawność nie służyła komunizmowi, gdyż otwierała oczy społeczeństwu i ujawniała niewygodną dla Związku Radzieckiego prawdę. Niektóre sprawy władza wolała jednak ukryć przed światem. Najważniejszą z nich był wybuch elektrowni atomowej w Czarnobylu (26 kwietnia 1986 roku), do którego doszło w wyniku skandalicznych zaniedbań. To katastrofalne w skutkach wydarzenie do dziś stanowi symbol ułomności systemu socjalistycznego i jedną z ważniejszych przyczyn rozpadu ZSRR.

Etapy rozpadu ZSRR

W krajach satelickich rodził się coraz głośniejszy sprzeciw wobec polityki Moskwy, co doprowadziło do powstawania ruchów separatystycznych. Pierwsze z nich wytworzyły się w republikach nadbałtyckich (w 1987 r. powstał Litewski Ruch Na Rzecz Przebudowy Sajudis) oraz kaukaskich. Litwa żądała przywrócenia ojczystego języka jako urzędowego, flagi, herbu oraz dominacji Kościoła katolickiego, a 11 marca 1990 roku ogłosiła niepodległość, za którą Moskwa ukarała państwa bałtyckie blokadą surowców. Wszechobecna bieda przygasiła nastroje separatystyczne wśród Litwinów, ale tylko chwilowo, gdyż już w styczniu 1991 roku wybuchł kolejny zryw narodowy. Do Wilna wkroczyło radzieckie wojsko, które siłą próbowało powstrzymać protesty. W zamieszkach zginęło 13 cywili. Wcześniej, w kwietniu 1989 roku, w ten sam brutalny sposób rosyjscy żołnierze rozprawili się z manifestantami w Tbilisi. W tej masakrze większość ofiar stanowiły kobiety. W styczniu 1990 roku Armię Radziecką wysłano również do Armenii i Azerbejdżanu, aby stłumić wojnę domową o Górski Karabach. Bezsensowne akty przemocy ze strony Moskwy tylko utwierdziły Litwinów o słuszności swojej decyzji. 6 września 1991 roku Związek Radziecki został zmuszony do uznania niepodległości Litwy, Estonii i Łotwy. Rozpad ZSRR stał się rzeczywistością, a jego etapy można zobaczyć na powyższej mapie.

Liberalizacja polityki budziła niepokój wśród radykalnych komunistów. Wczesnym rankiem 19 sierpnia 1991 roku rozpoczął się pucz moskiewski. Jego celem było obalenie rządów Gorbaczowa, który wówczas przebywał na urlopie poza stolicą. Władzę prezydencką przejął wiceprezydent Giennadij Janajew, który wraz z Walentinem Pawłowem, Borisem Pugo, Władimirem Kriuczkowem oraz Dmitrijem Jazowem założyli Komitet Stanu Wyjątkowego (KSW). Rebelianci przejęli kontrolę nad radiem i telewizją, ponownie wprowadzili cenzurę, wyznaczyli godzinę policyjną oraz zakazali demonstracji. Nieudolność spiskowców wykorzystał Borys Jelcyn, który zaapelował o strajk generalny i przywrócenie Gorbaczowa na stanowisko prezydenta. W Moskwie rozpoczęły się manifestacje. Puczyści nie mogli liczyć na poparcie obywateli oraz wojska, które stanęło po stronie Jelcyna. Po trzech dniach, 22 sierpnia, Janajew wraz ze swymi stronnikami musieli przyznać się do porażki i opuścić stolicę. Dynamika zmian świadczyła o tym, że procesy przeobrażeń są już nie do zatrzymania. W trakcie puczu niepodległość ogłosiły Łotwa (21 sierpnia 1991) i Estonia (20 sierpnia 1991), a tuż po nim decyzję o suwerenności podjęły: Ukraina (24 sierpnia 1991), Armenia (23 września 1991), Azerbejdżan (18 października 1991), Gruzja (9 kwietnia 1991), Mołdawia (27 sierpnia 1991), Białoruś (25 sierpnia 1991) i Uzbekistan (31 sierpnia 1991). 24 sierpnia 1991 roku Gorbaczow, pod naciskiem opinii publicznej oraz Borysa Jelcyna, zrezygnował z pełnienia funkcji sekretarza generalnego KPZR i zlecił samorozwiązanie Komitetowi Centralnemu. Zupełny rozpad ZSRR stał się wyłącznie kwestią czasu.

8 grudnia 1991 roku w Białowieży Borys Jelcyn wraz z Leonidem Krawczukiem, reprezentującym Ukrainę oraz prezydentem Białorusi, Stanisławem Szuszkiewiczem, podpisali porozumienie o utworzeniu Wspólnoty Niepodległych Państw (WNP). Dwa tygodnie później, 21 grudnia, w Ałma-Acie wydano oficjalny dokument sygnujący utworzenie WNP. W rezultacie Wspólnotę utworzyło 11 republik: Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Kazachstan, Kirgistan, Mołdawia, Rosja, Tadżykistan, Turkmenistan, Ukraina i Uzbekistan. Gruzja przystąpiła do Wspólnoty Niepodległych Państw dopiero po obaleniu rządu Zwiada Gamasachurdii – 9 grudnia 1993 roku, ale 12 sierpnia 2008 roku za sprawą prezydenta Micheila Saakaszwili wystąpiła z organizacji. Podobną decyzję podjęła Ukraina w 2018 roku. Cały proces został ukazany na powyższej mapie.

Do 25 grudnia 1991 roku większość republik ogłosiła niepodległość. W ten dzień Gorbaczow zrezygnował z pełnienia funkcji prezydenta, a wieczorem po raz ostatni opuszczono flagę ZSRR, aby zastąpić ją flagą Rosji. 26 grudnia 1991 roku Związek Radziecki formalnie przestał istnieć.

Opracowanie kartograficzne: EXGEO Professional Map, www.exgeo.pl

Polecamy e-book Tomasza Leszkowicza – „Oblicza propagandy PRL”:

Książka dostępna również jako audiobook!