Roman Dmowski – „Wybór pism. T.1” – recenzja i ocena
Roman Dmowski należy do najwybitniejszych polskich myślicieli politycznych. Wprowadził on do polskiej refleksji politycznych wiele istotnych kategorii pojęciowych oraz świeże spojrzenie na najważniejsze problemy, z którymi zmagali się Polacy na początku XX wieku. Niewątpliwie dobrze by było, gdyby jego pisma były powszechnie znane i czytane. Niestety, tak nie jest.
Pierwszy tom wyboru pism Romana Dmowskiego przygotowany przez wydawnictwo Zysk i S-ka zawiera najważniejsze prace ideologa Endecji: Myśli nowoczesnego Polaka, Polityka Polska i odbudowa państwa, Kościół, Naród, Państwo. Każda z tych publikacji była w swoim czasie niezwykle istotna dla polskiej refleksji politycznej i powodowała szereg dyskusji i polemik. Również dzisiaj możemy z nich w twórczy sposób czerpać, korzystając przede wszystkim z opisanych przez Dmowskiego uniwersalnych mechanizmów polityki.
Myśli nowoczesnego Polaka (1903) stały się sztandarowym manifestem narodowego myślenia o polityce. Pozycja ta wprowadziła powiew realizmu politycznego do polskiego spojrzenia na politykę, zdominowanego do tej pory przez dyskurs romantyczny. Zawierała ona również konkretny program osiągnięcia niepodległości Polski przez „polityzację mas chłopskich”. W Myślach Dmowski wprowadził do polskiego myślenia o polityce kategorię „interesu narodowego”, jako najwyższego dobra, oraz wskazywał, że bycie Polakiem wiąże się przede wszystkim z konkretnymi zadaniami i obowiązkami. Nie sposób nie doceniać dzieła, które stało się drogowskazem działania politycznego dla szerokich kręgów społecznych na początku XX wieku. Również dzisiaj nie można przejść obojętnie obok tego istotnego manifestu polskiego patriotyzmu, gdyż wiele z przemyśleń Dmowskiego można współcześnie wykorzystać dla budowania świadomości obowiązków wobec własnej Ojczyzny.
Książkę Polityka Polska i odbudowa państwa (1925) mimo, iż nie osiągnęła nigdy takiej popularności jak Myśli nowoczesnego Polaka należy traktować jako równie istotny wkład do polskiej myśli politycznej. Wspomniana praca zawierała omówienie polskich problemów politycznych w okresie I wojny światowej w szerokim kontekście spraw międzynarodowych. Została napisana jako program odzyskania należnego Polsce miejsca w Europie. Pokazywała też w jaki sposób należy osiągnąć wspominany wyżej cel oraz opisywała mechanizmy działania ówczesnych mocarstw i sposobu wpływania na kierunek ich polityki. Co równie istotne, zawierała szeroki program zbudowania nowoczesnej świadomości narodowej (w tym względzie stanowiła uzupełnienie [Myśli nowoczesnego Polaka]). Także z dzisiejszej perspektywy może dostrzec jej wartość, gdyż pokazuje ona jakich metod należy używać by w polityce międzynarodowej osiągać założone wcześniej cele.
Ostania z prac zamieszczonych w pierwszym tomie wyboru pism Kościół, Naród i Państwo stanowi refleksję nad rolą Kościoła katolickiego w tworzeniu cywilizacji europejskiej oraz nad miejscem religii w poszczególnych państwach współczesnych Dmowskiemu. Pokazuje ona głęboką przemianę poglądów na rolę Kościoła w życiu społecznym, jaka dokonała się u autora Myśli nowoczesnego Polaka. Początkowo był on bowiem ostrym nieraz krytykiem Kościoła, a ewolucja ideowa uczyniła z niego zwolennika zbudowania Wielkiej Polski Katolickiej. Miało to być państwo, w przekonaniu Dmowskiego, w którym religia, jej rozwój i siła, musi być uważana za cel.
Od strony edytorskiej do nowego wydania pism Romana Dmowskiego nie można mieć zastrzeżeń. Zostały one wydane estetycznie, w twardej oprawie. Bardzo dobrze się stało, że w jednym miejscu zmieszczono trzy tak istotne prace. Niemniej jednak każdą z nich należało zaopatrzyć w naukowy wstęp przedstawiający okoliczności powstania wspomnianych prac, oraz umiejscawiający każdą z nich w polskiej refleksji o polityce. Wzorem pod tym względem może być edycja „Pism Wybranych” Stanisława Cata-Mackiewicza publikowana przez krakowski Universitas. Recenzowanej edycji brakuje również przypisów osobowych i rzeczowych, tak aby nie obeznany z tematyką czytelnik mógł łatwo odnaleźć podstawowe informacje na temat osób i wydarzeń występujących w tekście.
W moim przekonaniu rację ma Rafał Ziemkiewicz, którego opina znalazła się na obwolucie recenzowanego tomu, gdy pisze: Jestem Polakiem, więc mam obowiązki polskie do tej sławnej formuły Romana Dmowskiego dodałbym, że jednym z obowiązków Polaka, jeśli nie każdego w ogóle, to co najmniej takiego, który chce się mienić wykształconym, jest poznać dorobek myśliciela, któremu Polska zawdzięcza odzyskanie niepodległości. Ta edycja trzech podstawowych dla zrozumienia jego myśli i działalności dzieł jest do tego znakomitą okazją.
Niemniej jednak wydanie na nowo najważniejszych pism Romana Dmowskiego bez krytycznego aparatu naukowego „w surowym stanie” jest moim zdaniem wyraźnym zaniedbaniem ze strony wydawnictwa. Należało zaopatrzyć je w aparat naukowy i poprzedzić stosownym wstępem. Z tego względu nowa edycja dzieł Romana Dmowskiego pozostaje przedsięwzięciem niepełnym, a szkoda.
