Roman Dmowski (1864–1939)
Roman Dmowski urodził się 9 sierpnia 1864 roku we wsi Kamion (obecnie teren Warszawy). Jego ojcem był Walenty Dmowski, brukarz prowadzący własny zakład kamieniarski. Jego matka – Józefa de domo Lenarska – zajmowała się domem i wychowywaniem piątki dzieci.
Uczęszczał do III Gimnazjum w Warszawie, gdzie w wieku 17 lat zaangażował się w działalność patriotyczną. Założył tam tajne koło uczniowskie „Strażnica”, którego zadaniem było wyrażanie sprzeciwu wobec rusyfikacji. W latach 1886-1890 na Uniwersytecie Warszawskim studiował nauki przyrodnicze, które ukończył z dyplomem „kandydata nauk przyrodniczych” (odpowiednik doktoratu). W 1888 roku wstąpił do Związku Młodzieży Polskiej „Zet” – organizacji konspiracyjnej, zrzeszającej polskich studentów na uczelniach będących pod zaborami Austrii, Niemiec i Rosji. Była ona podporządkowana Lidze Polskiej – organizacji niepodległościowej, założonej w Szwajcarii przez Zygmunta Miłkowskiego. W latach 1891-1892 studiował w Paryżu, a po powrocie do Polski został aresztowany za organizację 3 maja 1891 roku manifestacji patriotycznej. W 1893 roku stanął na czele Ligi Narodowej, która powstała w wyniku zmiany profilu dokonanego w Lidze Polskiej. W przypadku obu organizacji ich główną misją było dążenie do niepodległości, lecz nie drogą romantycznych zrywów zbrojnych. W latach 1895-1901 Roman Dmowski publikował w czasopiśmie „Przegląd Wszechpolski”, którego był również wydawcą.
Roman Dmowski: na arenie międzynarodowej
W kolejnych latach tworzył podstawy własnego programu politycznego, odbywając również podróże zagraniczne. W 1903 roku wydał pierwszą książkę-broszurę, traktującą o problemach politycznych – „Myśli nowoczesnego Polaka”. Była to jedna z jego najważniejszych publikacji. Podczas pobytu w Japonii w 1904 roku sprzeciwiał się wsparciu militarnemu i politycznemu przez Japonię antyrosyjskiego powstania na ziemiach polskich. W 1907 roku został posłem do II i III Dumy Państwowej, gdzie wchodził w skład Koła Polskiego, którego był także prezesem. W sprawie polskiej większych problemów i zagrożeń upatrywał ze strony Niemiec niż Rosji. Swoje poglądy promował także wśród czytelników zagranicznych, m.in. w wydanej w 1908 roku w kilku językach książce „Niemcy, Rosja i kwestia polska”, gdzie opowiedział się za sojuszem z Francją i Rosją przeciw Niemcom.
Roman Dmowski jako przywódca Narodowej Demokracji utrzymywał kurs zorientowany pragmatycznie na Rosję, co znajdowało zrozumienie części społeczeństwa w kontekście antagonizmów z pozostałymi sąsiadami. Wybuch I wojny światowej zmienił sytuację geopolityczną w Europie, co z czasem wpłynęło także na działania Dmowskiego. O ile jeszcze w sierpniu 1914 roku złożył władzom rosyjskim projekt zachodnich granic Polski, to z czasem opuścił Rosję, wzmacniając aktywność na terenie Europy Zachodniej. W działaniach wojennych upatrywał możliwości odrodzenia niepodległej Polski, za czym lobbował za granicą. W 1916 roku otrzymał doktorat honoris causa uniwersytetu w Cambridge. Rok później stanął na czele utworzonego w Lozannie Komitetu Narodowego Polskiego, z siedzibą w Paryżu. Organizacja ta na arenie międzynarodowej uznawana była (m.in. przez Francję, USA i Wielką Brytanię) za oficjalną reprezentację Polski. Komitet zajmował się także organizowaniem i utrzymywaniem Armii Polskiej we Francji (tzw. Błękitnej Armii), która powstała z inicjatywy Romana Dmowskiego. W 1918 roku odbył on podróż do Stanów Zjednoczonych, gdzie dwukrotnie spotkał się z prezydentem Thomasem Woodrow Wilsonem.
Wspólnie z Ignacym Paderewskim reprezentował Polskę na konferencji pokojowej w Paryżu. Odznaczył się tam dużą aktywnością, a zawiedziony poziomem tłumaczenia zdecydował się samemu przemawiać w języku angielskim i francuskim. Był jednym z sygnatariuszy traktatu wersalskiego, na mocy którego wprowadzono nowy, powojenny ład polityczny.
Roman Dmowski w II RP
Mimo odmiennej koncepcji politycznej dla Polski, w 1918 roku uznał Józefa Piłsudskiego za głowę państwa (urząd Naczelnika Państwa). W latach 1919-1922 był posłem na Sejm Ustawodawczy RP, a w latach 1920-1923 członkiem Rady Obrony Państwa. Przez kilka miesięcy w 1923 roku był ministrem spraw zagranicznych w rządzie Wincentego Witosa.
Po przewrocie majowym Roman Dmowski budował struktury opozycyjne względem obozu rządowego czyli tzw. sanacji. W grudniu 1926 roku powołał Obóz Wielkiej Polski (OWP). W założeniu miało być to ugrupowanie, które obejmie różne konserwatywne środowiska polityczne przeciwne blokowi rządzącemu, lecz de facto było to ugrupowanie o charakterze typowo nacjonalistycznym. Najważniejsze założenia obejmowały realizację potrzeb wyłącznie narodu polskiego w polityce państwa (przy jednoczesnej marginalizacji działalności Żydów), silne powiązanie z Kościołem katolickim, ponadto postulowano konieczność odejścia od aktualnego ustroju, a także dosyć niespójny program zmian gospodarczych. Ostatecznie, decyzją państwa, organizacja została zlikwidowana w 1933 roku.
W październiku 1928 roku Roman Dmowski zainicjował powstanie nowej partii politycznej – Stronnictwa Narodowego (SN), które zastąpiło Związek Ludowo-Narodowy. Kierownictwo ugrupowania objęli jednak młodzi działacze narodowi. Główne postulaty były zbliżone do koncepcji promowanej w ramach OWP. W programie Stronnictwa Narodowego znalazło się m.in. budowanie katolickiego państwa narodowego, przekształcenie ustroju państwowego czy ograniczenie praw społeczności żydowskiej. W latach 30. było to najliczniejsze ugrupowanie polityczne, do którego należało ponad 200 000 osób. Nie przełożyło się to jednak na wyniki wyborcze – Stronnictwo Narodowe w wyborach z 1930 roku zdobyło niespełna 13 % (wyprzedził je BBWR oraz Centrolew).Badacze przypominają jednak, że ten niski wynik był efektem fałszerstw wyborczych, jakich dopuściła się sanacja.
W kolejnych latach aktywność polityczna Romana Dmowskiego malała. Miał on jeszcze wpływ na zmiany w strukturze SN i zachował pozycję głównego ideologa i lidera w obozie narodowym. Jego wielkie koncepcje polityczne związane z przebudową społeczeństwa i ustroju, nie zostały jednak nigdy zrealizowane. W 1937 roku przeszedł udar, a rok później w grudniu zachorował na zapalenie płuc. Zmarł 2 stycznia 1939 roku w Drozdowie.
Roman Dmowski – często zadawane pytania:
Jak wyglądał pogrzeb Romana Dmowskiego?
Śmierć Romana Dmowskiego – bezdyskusyjnego lidera endecji – zamknęła pewną epokę w historii Polski. Odejście jednego z najważniejszych polityków II RP stało się okazją do ogromnej manifestacji politycznej, która miała miejsce podczas uroczystości pogrzebowych. Według różnych szacunków w kondukcie żałobnym w Warszawie szło od 100 do 250 tysięcy osób. [CZYTAJ WIĘCEJ]
Co zainspirowało Dmowskiego do założenia Obozu Wielkiej Polski?
4 grudnia 1926 roku powołano Obóz Wielkiej Polski, na czele którego stanął Roman Dmowski. Zamach stanu Józefa Piłsudskiego i odejście od dotychczasowej demokracji parlamentarnej, wyraźnie osłabiło polskie środowisko nacjonalistyczne. Powołanie OWP miało być odpowiedzią na pogarszającą się sytuację polskiej endecji. Pod względem organizacyjnym i strukturalnym inspirację stanowił ówczesny system polityczny we Włoszech. Jak stwierdził sam Dmowski „Tworząc Obóz mieliśmy przed oczami faszyzm”. [CZYTAJ WIĘCEJ]
Czym różniły się wizje niepodległości Piłsudskiego i Dmowskiego?
Do najważniejszych twórców polskiej niepodległości zalicza się m.in. liderów dwóch różnych ideologicznie ugrupowań politycznych: Józefa Piłsudskiego (socjalizm) oraz Romana Dmowskiego (obóz narodowy). W jakich aspektach byli zgodni, a w jakich nie zgadzali się i czy spór miał podłoże czysto polityczne? [CZYTAJ WIĘCEJ]
Jakie są kontrowersje wokół Romana Dmowskiego?
Roman Dmowski obrósł legendą. Właściwie dwoma legendami: „białą” i „czarną”. Dla znacznej części prawicy „pan Roman” jest właściwym twórcą odrodzenia Polski w roku 1918. Według tego poglądu zasługi „bandyty spod Bezdan” są wielce dyskusyjne. Z kolei dla przeciwników Dmowski pozostaje, jako przedstawiciel opcji prorosyjskiej „sługusem caratu”. Krytycy Dmowskiego zwracają też uwagę na jego antysemityzm. Lider Endecji uznawany jest za bezkompromisowego przeciwnika lewicy i orędownika poglądu łączącego polskość z katolicyzmem (choć sam przez większą część życia nie był członkiem Kościoła). Ocena jego postaw różni się jednak bardzo w zależności od poglądów oceniającego. [CZYTAJ WIĘCEJ]
