Rockefeller Center: miliarderzy budują miasto

Lokalizacja Rockefeller Center na mapie Manhattanu (aut. Urban, domena publiczna).

Rockefeller Center to kompleks komercyjnych budynków mieszczących się pomiędzy 48. a 51. ulicą i Piątą a Szóstą Aleją na Manhattanie w Nowym Jorku. Jego początki sięgają roku 1926, kiedy Metropolitan Opera poszukując dla siebie nowej siedziby zainteresowała się tą lokalizacją. Ich motywacja była bardzo prosta – chcieli przenieść się z przestarzałego budynku w miejscu, które stawało się coraz bardziej biznesowe niż kulturalne. Lokalizacja między 5. i 6. Aleją wydawała się być w tej sytuacji idealna.

Do wykonania projektu zaangażowano Benjamina Wistara Morrisa, który był już wcześniej związany z tą instytucją. Stworzył on projekt, który oprócz budynku opery zakładał powstanie wielu budynków komercyjnych. Były one konieczne ze względu na fakt, iż Opera nie mogłaby utrzymać się w takiej lokalizacji sama i potrzebowała czegoś, co przynosiłoby duże zyski. Problem polegał jednak na tym, że w ten sposób budynek Opery całkowicie straciłby na znaczeniu i zostałby pożarty przez biura i sklepy, dzięki którym w ogóle mógłby istnieć. Powodowało to, że konieczne było znalezienie inwestora, który mógłby udźwignąć ten ciężar. Idealnym kandydatem okazał się John D. Rockefeller, Jr.

Potrzebny dobroczyńca

Był on synem „tego” Rockefellera – założyciela Standard Oil – i tak jak ojciec umiał poruszać się w świecie biznesu i finansów. Po zakończeniu nauki w Brown University pełnił przez jakiś czas funkcje w rodzinnej firmie, aby później rozwijać niezależną karierę biznesową. Był przez pewien czas m.in. dyrektorem firmy J.P. Morgana U.S. Steel Corporation. Zrezygnował on jednak i z tej funkcji, chcąc uniknąć konfliktu interesów jaki napotkał w swojej działalności charytatywnej, która miała stać się jego powołaniem. Stopniowo ograniczał on swój aktywny udział w biznesie i przerzucił się na działalność edukacyjną, religijną i społeczną. Fundował kościoły, finansował renowacje zabytków zniszczonych w trakcie I wojny światowej we Francji oraz przekazał teren pod budowę Muzeum Sztuki Współczesnej, za którego powstaniem stała jego żona.

John D. Rockefeller, Jr. w 1920 roku (domena publiczna).

Kiedy więc Ivy Lee, jego człowiek od public relations, zaprezentował mu projekt budowy kompleksu, który miał być najbardziej wartościowym centrum handlowym na świecie, nie zastanawiał się zbyt długo. Był już właścicielem dużej ilości nieruchomości w tej okolicy, sam w niej nawet mieszkał. Finansowanie budowy kompleksu dla Metropolitan Opera było sposobem na podniesienie nie tylko wartości, ale i prestiżu oraz bezpieczeństwa w tej części miasta.

Całkowicie zaangażowany w to przedsięwzięcie, Rockefeller Jr. sprowadził do pracy nad nim Johna R. Todda, dewelopera poleconego przez jego bliskich współpracowników. Zareklamowany został on Rockefellerowi jako człowiek, który nigdy nie popełnia błędów – i to właśnie kogoś takiego potrzebowała cała inwestycja. Firma Todda – Robertson&Todd – była jedną z firm doradczych Rockefellera w procesie tworzenia projektu kompleksu operowego. Jako jedyni zaproponowali oni nowatorskie rozwiązanie, które łączyło w sobie budynki komercyjne, takie jak hotele, biura i sklepy, oraz kulturalne. Dzięki temu to właśnie Robertson&Todd otrzymała zlecenie na realizację całej inwestycji. Zanim jednak mogła nastąpić realizacja czegokolwiek, należało mieć projekt.

Tutaj Rockefeller również zarzucił sieć szeroko i zorganizował swego rodzaju „sympozjum”, na którym firmy architektoniczne miały przedstawić swoje projekty Metropolitan Square. Głównym architektem został Raymond Hood, który miał na swoim koncie już takie budynki jak zbudowana w stylu neogotyckim Tribute Tower w Chicago i surowy American Radiator Building. Koordynował on prace wszystkich firm architektonicznych zatrudnionych przy projekcie. A było ich kilka: oprócz firmy Todda i Hooda (Hood, Godley&Fouilhoux) byli też współpracownicy Todda Reinhard&Hofmeister oraz Corbett, Harrison&MacMurray. Corbett zasłynął swoimi projektami wieżowców, które projektował w Nowym Jorku i Londynie, jednak dość szybko opuścił on grono czuwające nad architektoniczną stroną całego przedsięwzięcia. Poza nim zaangażowano także młodego Wallace’a Harrisona, który później stał się głównym architektem rodziny i doradcą Nelsona Rockefellera.

Przy takiej ilości architektów nie sposób dojść do tego, który z budynków jest czyim projektem. Już wówczas zresztą stwarzało to problemy. Aby je zminimalizować wszystkie biura operowały pod wspólną nazwą – Associated Architects – oraz wymieniane były w sztywnym porządku alfabetycznym. Pozwoliło to zażegnać wiele sporów i zapobiec licznym nieporozumieniom.

Widok na RCA Building niedługo po zakończeniu prac (fot. Samuel Herman Gottscho, domena publiczna).

Równocześnie z wyborem dewelopera i architektów trwały działania mające na celu pozyskanie terenu, na którym miała stanąć nowa Opera. Był on własnością Uniwersytetu Kolumbii, który z kolei otrzymał te działki od miasta. Wybudowane w tym miejscu budynki mieszkalne popadły do lat 20. w ruinę i nie zanosiło się na to, aby coś miało się zmienić. Działania Rockefellera były więc idealnym rozwiązaniem na rewitalizację tej okolicy. W końcu udało się wynegocjować warunki wynajmu. Rockefeller otrzymał prawa do ziemi na 87 lat, zobowiązując się do płacenia co roku 3 mln dolarów – w przeliczeniu wynosi to ok. 33 mln w dzisiejszych dolarach.

Wszystko szło więc gładko i wydawało się, że nic nie przeszkodzi w realizacji planów i stworzenia nowego centrum kulturalnego na wynajętych działkach. I wtedy właśnie przyszedł wielki kryzys ekonomiczny.

Polecamy e-book Agaty Łysakowskiej – „Damy wielkiego ekranu: Gwiazdy Hollywood od Audrey Hepburn do Elizabeth Taylor”:

Budować czy nie budować?

Metropolitan Opera już wcześniej miała problemy z finansowaniem budowy swojej nowej siedziby, Rockefeller bowiem nie planował finansować całości przedsięwzięcia. Jego założeniem było, aby każdy z chętnych finansował swój własny budynek lub jego część. Rola jego i ludzi przez niego zatrudnionych miała sprowadzać się do administracji i zarządzania całą inwestycją. W obliczu kryzysu Metropolitan Opera, która nigdy nie narzekała na nadmiar gotówki, musiała więc wycofać się z planu. Strata głównego partnera, a jednocześnie instytucji, wokół której skonstruowany był projekt architektoniczny spowodowała, że Rockefeller miał dwa wyjścia: mógł wycofać się ze wszystkiego albo przejąć całkowita kontrolę nad projektem. Wybrał tę drugą opcję. Wtedy właśnie narodziło się Rockefeller Center.

Rockefeller Plaza współcześnie (fot. Epicgenius, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International).

Budowa czternastu pierwszych budynków miała miejsce w latach 1930–1939, później dobudowano jeszcze dodatkowych sześć. Centralnym punktem kompleksu jest budynek przy Rockefeller Plaza 30, oryginalnie RCA (Radio Corporation of America) Building. Niedługo po tym, jak Metropolitan Opera zrezygnowała ze swojego udziału w przedsięwzięciu, rozpoczęto negocjacje z RCA, które szykowało się do ekspansji – budowa dominującego tę część miasta wieżowca była więc dla nich idealnym rozwiązaniem. Wokół niego rozmieszczone są pozostałe budowle zespołu, które wraz z infrastrukturą naziemną i podziemną dla pieszych, samochodów, dostawców, pracowników i klientów stanowi swojego rodzaju miasto w mieście. Przeznaczenie komercyjne Rockefeller Center idealnie wpisywało się w ideologię Art Deco, co szerzej przełożyło się na fakt, że w latach 20. i 30. XX w. w tym stylu powstało w Nowym Jorku wiele drapaczy chmur. Kulminacją tej gorączki był właśnie RCA Building, zmieniający swoim wyglądem panoramę Nowego Jorku na zawsze.

RCA Building, jak zresztą i całe Rockefeller Center, charakteryzuje się chłodną i prostą elegancją – wapienna fasada układa się w kształt przypominający pnące się do góry schody, a aluminiowe spandrele tworzą poziome linie, które sprawiają, że budynek optycznie jest jeszcze wyższy. Podobną rolę spełniają także pionowe wstęgi okien, zaprojektowanych w taki sposób, aby w każdym z pomieszczeń – w większości biur – było jak najwięcej światła słonecznego. Było to elementem realizowanej przez Todda filozofii maksymalizacji zysku – robił on wszystko, aby podnieść cenę wynajmu. Jednak nie tylko układ okien zaliczał się do tego planu. RCA Building jest pierwszym wieżowcem na świecie, w którym windy zgrupowane zostały w centralnej części budynku, co miał na celu zaoszczędzenia miejsca, które mogło być przeznaczone na dodatkowe pomieszczenia biurowe.

Kształt budynku, z jego charakterystycznym elementem, jakim jest schodkowa fasada zwężająca budowlę ku górze, zaprojektowany został tak, aby jego wygląd zmieniał się w zależności od perspektywy z jakiej ogląda go obserwator – ściana północna i południowa rozciągają się bowiem wszerz, a zachodnia i wschodnia są bardziej „wyciągnięte” i smukłe. Najważniejsza jest ściana wschodnia, biegnąca wzdłuż Channel Gardens – posiada ona charakterystyczne spadki zapewniające znakomity widok na przypominający dziób statku wznoszący się w górę wierzchołek RCA. Ponadto na tarasach 16. piętra znajdują się dachowe ogrody, które wprowadzały odrobinę luksusu i były prostym sposobem na podniesienie cen najmu – po tym udanym przedsięwzięciu, ogrody znalazły się także na dachach innych budynków Rockefeller Center.

Widok na RCA Building niedługo po zakończeniu prac (fot. Samuel Herman Gottscho, domena publiczna).

RCA Building ze swoją dominującą sylwetką jest oczywistą wizytówką całego Rockefeller Center. Oprócz niego w kompleksie znajduje się także wiele innych wartych uwagi miejsc. Jednym z nich jest bezsprzecznie Radio City Music Hall, reklamowany po swoim powstaniu jako największe kino na świecie – było ono w stanie pomieścić ponad 6 tysięcy osób. Znajdujący się na rogu Szóstej Alei i 50. ulicy budynek ukończony został w roku 1932 i początkowo miał nosić nazwę International Music Hall, jednak aby nazwa współgrała z głównym budynkiem kompleksu, zaproponowano właśnie Radio City Music Hall. Wygląd zewnętrzny zaprojektował Edward Durell Stone, natomiast za wnętrze odpowiedzialny był Donald Deskey. Swoim projektem przełamał on konwencję, w jakiej budowane były kina w tym czasie – zamiast delikatnych, rokokowych ozdób wprowadził geometryczne elementy Art Deco wykonane z aluminium, chromu i skóry. Jedną z najważniejszych części całego budynku jest scena, która przypomina zachodzące słońce.

Lubisz czytać artykuły w naszym portalu? Wesprzyj nas finansowo i pomóż rozwinąć nasz serwis!

Sztuka i komercja

Rzeźba Atlas (fot. Jean-Christophe BENOIST, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution 3.0 Unported).

Oprócz znaczenia komercyjnego czy architektonicznego, Rockefeller Center ma również duże znaczenie artystyczne. Zawdzięczać to można zarówno wspomnianej już chęci Johna R. Todda do zwiększania atrakcyjności powierzchni pod wynajem jak i wrażliwości artystycznej Johna D. Rockefellera, Jr. Obaj chcieli, aby w budowanym przez nich kompleksie znalazło się miejsce dla dzieł sztuki.

Rockefeller dodatkowo miał wizję, aby sztuka w centrum miała walory nie tylko artystyczne, ale aby coś sobą przekazywała. W pewnym momencie projekt miał nawet swojego „projektanta sztuki” – był nim Hartley Burr Alexander, profesor filozofii na Uniwersytecie Claremont w Kalifornii. Został on zatrudniony, aby zaprojektować rozmieszczenie oraz charakter dzieł sztuki, które miały znaleźć się w Rockefeller Center. Jednak jego projekty zaczęły wyrywać się spod czyjejkolwiek kontroli – profesor tworzył dokładne opisy wszystkich projektowanych przez siebie elementów, nie dając żadnego pola manewru artystom. Wkrótce został więc zastąpiony zespołem pięciu ekspertów ze świata sztuki, którzy – choć byli konserwatystami – dawali artystom większą swobodę wyrazu. Dzięki takiemu podejściu do tej pory można oglądać tam wiele dzieł, z których kilka jest sławnych niezależnie od miejsca, w którym się znajdują.

Przed 30 Rock, jak potocznie nazywany był RCA Building (dzisiaj Comcast Building), znajduje się słynna figura Paula Manshipa Prometeusz, która uważana jest za najbardziej znaną i najczęściej fotografowaną rzeźbę Nowego Jorku. Pozłacane dzieło przedstawia tytana Prometeusza wraz z ogniem, który przekazał ludzkości, podpisanego słowami Ajschylosa. Tuż przed rzeźbą znajduje się plac, przekształcony na najsłynniejsze chyba na świecie lodowisko miejskie, które latem jest zatłoczonym placem z fontanną pośrodku.

Rzeźba Prometeusz oraz słynne lodowisko (fot. Bruin, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution 2.0 Generic).

Kolejnym z ważnych dzieł sztuki jest Atlas, stojący przed International Building przy Rockefeller Plaza 45. Ta brązowa statua, stworzona przez Lee Lawriego, przedstawia tytana Atlasa trzymającego niebiosa. Odsłonięta została w 1937 roku i podobnie jak freski z lobby RCA była bardzo kontrowersyjna – wiele osób uważało, że postać wygląda dokładnie jak włoski dyktator Benito Mussolini, jednak z biegiem czasu uznana została za część tworzącej się w tamtym czasie filozofii obiektywistycznej. Tak jak na Rockefeller Plaza, tak tym bardziej w Radio City Music Hall też znajduje się wiele dzieł sztuki. We foyer można oglądać mural Fontanna Młodości namalowany przez Ezrę Wintera, ponadto w wielkiej sali znajdują się murale znane zbiorowo pod nazwą Fantasmagoria teatru Luisa Bouche. Na pierwszym półpiętrze znajduje się aktualnie Gęsiarka Roberta Laurenta – jedyny z trzech zamówionych do sali koncertowej odlewów nagich kobiet wystawiona podczas nocy otwarcia, które pomimo ogromnych chęci zostały uznane za nieodpowiednie do miejsca wizyt rodzin. Pozostałe dwie rzeźby – Ewa Gwen Lux i Duch tańca Williama Zoracha zostały w późniejszym czasie wyeksponowane w sali koncertowej.

Jednak najsłynniejszego dzieła sztuki Rockefeller Center nie sposób już nigdzie dojrzeć. W lobby RCA znajdował się bowiem fresk autorstwa meksykańskiego artysty Diega Rivery, który Nelson Rockefeller wybrał do ozdobienia wejścia do głównego budynku kompleksu. Jednak Man at the Crossroads, przedstawiający pochód pierwszomajowy w Moskwie, z łatwo rozpoznawalną figurą Lenina, okazał się być zbyt antykapitalistyczny. Po długich pertraktacjach z artystą, który odmówił wykonania zmian w swoim nieukończonym jeszcze dziele, i próbach ratowania fresku, konieczne było jego zniszczenie.

Mural Man at the Crossroads odtworzony i uzupełniony przez autora w Mexico City (fot. Gumr51, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution 3.0 Unported).

Znaczenie Rockefeller Center rozciąga się jednak jeszcze dalej. Ma ono swój duży wkład również w kulturę popularną, rozwój społeczeństwa Stanów Zjednoczonych oraz gospodarkę. W czasach Wielkiego Kryzysu podczas budowy Rockefeller Center zatrudnienie znalazło 40 tysięcy osób, a sama decyzja kontynuowania inwestycji pomimo problemów gospodarczych nie pozostała bez echa. Właśnie przez kryzys również rozwijały się tanie ośrodki rozrywki – takie jak chociażby kina, czyli Radio City Music Hall. Budowa RCA Building pozwoliła także na zbudowania nowoczesnego studia telewizyjnego dla nowopowstałej stacji NBC. Również połączenie wielu funkcji w jednym spójnym kompleksie, w którym wszystko ze sobą harmonijnie współgra i tworzy prawdziwe miasto w mieście było swojego rodzaju rewolucją w myśleniu o publicznej przestrzeni, która kształtowała i była kształtowana przez społeczeństwo.

Polecamy e-book Michała Rogalskiego – „Bohaterowie popkultury: od Robin Hooda do Rambo”

Bibliografia:

• Adams Janet, Rockefeller Center Designation Report, City Landmarks Preservation Commission, Nowy Jork 1985.
• Dolkart Andrew S., Rockefeller Center. The Genesis [w:] The Architecture and Development of New York City [dostęp: 24 sierpnia 2018 roku] <[http://www.nycarchitecture.columbia.edu/0242_3/0242_3_s5_text.html]>.
• Glancy Dorothy J., Preserving Rockefeller Center, Santa Clara University, Santa Clara 1992.
• Krinsky Carol H., Rockefeller Center, Oxford University Press, Oxford 1978.
• Okrent Daniel, Great Fortune: The Epic of Rockefeller Center, Penguin Books, Londyn 2003.

Redakcja: Tomasz Leszkowicz