Rewolucja Xinhai i upadek chińskiego cesarstwa

Rewolucja Xinhai – zobacz też: Ewolucja chińskiego munduru [Video]

Chiny od połowy XVII wieku były rządzone przez mandżurską dynastię Qing. Początkowo była ona bardzo ekspansywna i włączyła do imperium kilka krajów i regionów. Na północy przyłączono tereny za rzekami Amur i Ussuri oraz podbito Mongolię, a na zachodzie rozszerzono granice poza góry Tien-Szan i włączono do cesarstwa Tybet. Podporządkowano również politycznie Koreę.

Cesarstwo Qing w 1820 roku (rys. Pryaltonian , na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported)

Zasięg tego imperium był największy w historii Chin, jednakże w końcu XVIII wieku wyczerpała się dynamika rozwoju państwa, którego struktury polityczne, społeczne i gospodarcze pozostawały niemal całkowicie nienaruszone od czasów panowania dynastii Sung (960–1279). W XIX wieku Chiny były państwem wielkim terytorialnie i liczebnie, ale słabym gospodarczo i militarnie w porównaniu do krajów zachodnich, czego skutkiem były przegrane wojny z europejskim mocarstwami: Wielką Brytanią i Francją. Jednocześnie Chiny przeżywały ogromne problemy wewnętrzne spowodowane stagnacją, której skutkami były: zacofanie chińskiej gospodarki (ciągle opartej na pracy setek tysięcy małych niezmechanizowanych warsztatów rzemieślniczych) oraz liczne powstania. Jedno z nich, powstanie tajpingów (1851–1864), miało wyraźny charakter antyfeudalny oraz egalitarny i niemal obaliło władzę 5 milionów Mandżurów rządzących ponad 400 milionami Chińczyków. Ostatecznie bunt został stłumiony przy pomocy militarnej mocarstw europejskich, które zresztą nieco wcześniej pokonały armię cesarską w tak zwanej II wojnie opiumowej. Skutkiem tej interwencji było narzucenie Chinom w latach 60. XIX wieku tak zwanych nierównomiernych traktatów o charakterze głównie handlowym, które dzieliły tereny przybrzeżne na strefy wpływu państw zachodnich.

Jednak największym szokiem była dla Chin przegrana wojna z Japonią (1894–1895), a więc z krajem, który przez chińskie elity był traktowany jako młodszy brat lub uczeń. W wyniku tej wojny Chiny utraciły między innymi Tajwan i wpływy w Korei oraz musiały zapłacić wysoką kontrybucję. W czasie tego konfliktu Japończycy po raz pierwszy popełnili makabryczne zbrodnie na cywilnej ludności chińskiej, będące jakby zapowiedzią tego, co stało się około pół wieku później.

Próby reform

Szok wywołany klęską zadana przez Japonię wywołał pragnienie zmian. Młody cesarz Guanxu stał się główną postacią obozu reformatorskiego, jednakże wprowadzone przezeń w 1898 roku tak zwane reformy stu dni zostały zastopowane przez konserwatywną arystokrację mandżurską. Cesarz został odsunięty od władzy i był izolowany do końca życia. Faktyczna władza pozostała w ręku jego ciotki, cesarzowej-wdowy Cixi, rządzącej faktycznie Chinami niemal przez pół wieku (1861–1908).

Francuski rysunek przedstawiający europejskich władców dzielących tort w postaci Chin, 1898 rok (rys. Henri Meyer, domena publiczna)

Cixi nie rozwiązała żadnego problemu Chin, toteż dwa lata później (w 1900 roku) wybuchło powstanie bokserów, czyli adeptów wschodnich sztuk walk. Było ono skierowane głównie przeciwko obcym, przede wszystkim białym, których nazywano zamorskimi diabłami i obwiniano o wszelakie zło. Szczególną nienawiść żywiono do misjonarzy i misjonarek, którzy w dużej liczbie przyjeżdżali do Chin, widząc w tym kraju przeogromny rynek dusz. Taką samą nienawiść żywiono do chińskich chrześcijan – jednych i drugich mordowano bez litości. Cesarzowa Cixi próbowała wykorzystać powstanie bokserów, żeby uwolnić się od wpływów obcych mocarstw, jednak powstanie zostało stłumione przez korpus połączonych wojsk ośmiu mocarstw. Klęska przyniosła dalsze straty: nowe koncesje dla obcych państw, kontrybucje i przekonanie, że Chinom grozi utrata niepodległości. To, że Chiny nie zostały całkowicie podbite, zawdzięczały swojemu ogromowi, odległości od państw europejskich oraz ich wzajemnej rywalizacji.

W wielu miastach istniały lub powstawały eksterytorialne dzielnice europejskie stanowiące swoiste państwa w państwie, których mieszkańcy byli rządzeni i sądzeni przez obcych i których strzegły stacjonujące tam oddziały armii europejskich. Przed końcem XIX wieku do państw europejskich wycinających sobie z terytorium Chin strefy wpływów i koncesje niczym z tortu, dołączyli Amerykanie i Japończycy.

Zmieniły się poglądy wielu wykształconych Chińczyków. W 1877 roku pierwsza linia kolejowa zbudowana przez Europejczyków została wykupiona przez Chińczyków, którzy rozebrali tory, a główną stację zamienili na świątynię. Pokolenie później już nie mówiono, że kolej narusza zasady geomancji i feng shui. Zaczęto w przyspieszonym tempie przyswajać sobie wynalazki i sposoby organizacji państw zachodnich. Ten intelektualny i organizacyjny ferment spowodował, że nawet mandżurski dwór cesarski zmuszony był do dokonania pewnych reform. Przestano egzekwować od Chińczyków obowiązek golenia włosów z przodu głowy i noszenia warkoczy (szykany, które wprowadzili Mandżurowie na samym początku swoich rządów), zezwolono na zawieranie małżeństw Chińczyków z Mandżurami oraz na osiedlanie się Chińczyków w Mandżurii. Zniesiono liczące kilkanaście wieków egzaminy na urzędników, których najważniejszą częścią była znajomość poezji i kaligrafii.

Polecamy e-book Mateusza Będkowskiego pt. „Polacy na krańcach świata: średniowiecze i nowożytność”:

W sprzedaży dostępna jest również druga część e-booka!

Wybuch rewolucji

Zmiany te przyszły jednak za późno. Chińska arystokracja oraz zamożni przedsiębiorcy i kupcy przestali już ufać dynastii i nie wierzyli, że może ona skutecznie bronić ich interesów. Podobny cel (obalenie dynastii) miały też istniejące, ale jeszcze nieliczne organizacje rewolucyjne. Wybuch nastąpił, jak to się często zdarza, przypadkiem. 10 października 1911 roku na skutek niewielkiego incydentu zbuntował się batalion żołnierzy w mieście Wuchang. Powstańcy zmusili dowódcę wojsk cesarskich Li Yuanhonga do przejścia na swoją stronę oraz mianowali go szefem rządu rewolucyjnego. Jednocześnie zaczęły wybuchać powstania w innych prowincjach, w których główną rolę odegrały miejscowe chińskie elity. Rewolucjoniści zostali zaskoczeni wybuchem powstania i odegrali w nim znacznie mniejszą rolę.

Żeby stłumić powstania, rząd był zmuszony do mianowania naczelnym wodzem armii cesarskiej Chińczyka, wybitnego dowódcę generała Yuana Shikaia. Ten z początku rozbił oddziały rewolucyjne pod Wuhanem, a następnie, widząc, że coraz więcej prowincji się buntuje, zażądał od Mandżurów teki premiera, a następnie stworzył rząd składający się niemal z samych Chińczyków. Yuan Shikai nie zamierzał bronić dynastii Qing. Porozumiał się z Li Yuanhongiem oraz liderami zbuntowanych prowincji, a następnie w grudniu 1911 roku wspólnie z nimi ustalił, że Chiny staną się republiką.

Szanghaj w czasie rewolucji Xinhai, 1911 rok (fot. domena publiczna)

Abdykacja cesarza i powstanie republiki

Przedstawiciele zbuntowanych prowincji oraz rewolucyjnej Ligi Związkowej założonej w 1905 roku w Tokio przez Sun Yat-sena zebrali się na początku grudnia 1911 roku w wyzwolonym Nankinie w celu rozwiązania podstawowych problemów politycznych państwa. 29 grudnia 1911 roku ogłosili się Zgromadzeniem Narodowym i wybrali Sun Yat-sena na tymczasowego prezydenta Chin. 1 stycznia Sun Yan-sen objął władzę i proklamował Republikę Chińską, jednakże Północne Chiny znajdowały się nadal pod kontrolą dynastii, a rząd w Nankinie miał niewielkie wpływy w prowincjach, w których rządziły miejscowe ekipy. Widząc kruchość swojej władzy, Sun Yat-sen porozumiał się z Yuan Shikaiem poprzez zgodę na rezygnację z prezydentury na korzyść generała pod warunkiem doprowadzenia do usunięcia mandżurskiej dynastii. Dysponujący olbrzymią władzą, Yuan Shikai przy pomocy posłusznych mu generałów zmusił małoletniego cesarza Puyi do opuszczenia tronu. Cesarzowa matka w edykcie z 12 lutego 1912 roku ogłosiła abdykację cesarza i powierzyła władzę generałowi.

Na uwagę zasługuje sposób, w jaki rewolucja obeszła się z cesarzem. Puyi nie tylko nie został przepędzony lub uwięziony, ale na mocy umowy z władzami republiki pozwolono mu mieszkać w jego kompleksie pałacowym, słynnym Zakazanym Mieście i wypłacano mu pensję na utrzymanie jego i jego otoczenia. Postępowanie w stosunku do cesarza diametralnie różniło się rozwiązań znanych z rewolucji europejskich, uważanych za bardzo postępowe. W Anglii króla ścięto, we Francji ścięto razem z królową, w Rosji zaś cara zamordowano wraz z całą rodziną.

Dyktatura Yuan Shikaia i koniec rewolucji

10 marca 1912 roku Yuan Shikai został wybrany na prezydenta Republiki Chińskiej, a 1 kwietnia tegoż roku Sun Yat-sen ustąpił ze swojego stanowiska. Nowy prezydent nie chciał kontynuować rewolucji. Był przedstawicielem chińskich elit, którym wystarczało obalenie Mandżurów i nie chciały one żadnych zmian społecznych. Na tym tle doszło do konfliktu z nowo powstałą partią polityczną Kuomintang (Partia Narodowa) założoną przez Song Jiaorena. Kiedy Kuomintang wygrał wybory parlamentarne w lutym 1913 roku, zdobywając prawie 50% głosów zarówno w izbie niższej, jak i w senacie, premier-elekt Song Jiaoren został śmiertelnie postrzelony przez zamachowca. Wkrótce potem prezydent przystąpił do walki z Kuomintangiem, rozpoczynając okres zwany drugą rewolucją. Wojska prezydenckie zdobyły Nankin, a potem jedną po drugiej prowincje, w których istniały jeszcze siły rewolucyjne. W listopadzie 1913 roku prezydent zdelegalizował Kuomintang, wprowadzając faktyczną dyktaturę. Sun Yat-sen uciekł do Japonii.

Yuan Shikai zaprzysiężony na prezydenta Chin, 10 marca 1912 roku (fot. domena publiczna)

Yuan Shikai chciał zostać chińskim Napoleonem i podobnie jak słynny Korsykanin mianował siebie cesarzem Chin. Nastąpiło to 12 grudnia 1915 roku po będącym farsą referendum. Jednakże chińskie elity, które wywalczyły sobie dużą autonomię w swoich prowincjach, w żaden sposób nie godziły się na przywrócenie monarchii i wprowadzenie silnej władzy centralnej. Gubernatorzy wojskowi jeden po drugim wypowiadali posłuszeństwo nowemu cesarzowi. Zrezygnowany Yuan Shikai przywrócił w następnym roku republikę i wkrótce zmarł. Śmierć Yuan Shikaia zamyka okres rewolucyjny.

Podsumowanie

Rewolucja Xinhai (10 października 1911–12 lutego 1912; Xinhai to nazwa tego roku w chińskim cyklu sześćdziesięcioletnim) była odgórną rewolucją zorganizowaną przez chińskie elity przeciw mandżurskiej dynastii Qing, która utraciła zdaniem tejże elity zdolność kierowania państwem. Chińska arystokracja, szlachta, wyżsi oficerowie i bogaci kupcy bez problemu zmajoryzowali słaby jeszcze ruch rewolucyjny. Nie dopuścili do żadnych zmian społecznych, które naruszałyby ich stan posiadania. Kiedy ich najwyższy przedstawiciel próbował narzucić dyktaturę, elita opuściła go. Najważniejszym sukcesem rewolucji Xinhai było zrzucenie władzy nienawistnych Mandżurów oraz zrobienie pierwszego udanego kroku w stronę wyjścia z epoki średniowiecza.

Zobacz też:

• Pierwsza wojna opiumowa: część 1, część 2;
• Incydent mandżurski (mukdeński);
• Deklaracja niepodległości oraz sowietyzacja Mongolii;
• Mongolski podbój – największa tragedia Chin.

Kupuj świetne e-booki historyczne i wspieraj ulubiony portal!

Regularnie do sklepu Histmaga trafiają nowe, ciekawe e-booki. Dochód z ich sprzedaży wspiera działalność pierwszego polskiego portalu historycznego. Po to, by zawsze był ktoś, kto mówi, jak było!

Sprawdź dostępne tytuły pod adresem: https://sklep.histmag.org/

Bibliografia

• Chen Stephen, Sun Yat-sen, An Asia Press Book, New York 1946.
• Fenby Jonathan, Chiny. Upadek i narodziny wielkiej potęgi, Wydawnictwo Znak, Kraków 2009.
• Fenby Jonathan, Czang Kaj-szek i jego Chiny, Wydawnictwo Dolnośląskie Oddział Publicat, Wrocław–Poznań 2009.
• Fierla Damian, Powstanie Bokserów 1899–1901, Wydawnictwo Taktyka i strategia, Oficyna Wydawnicza Alma Press, Warszawa 2007.
• Hu Sheng, The 1911 Revolution: a retrospective after 70 years, New Woorld Press, Beijing 1983.
• Polit Jakub, Pod Wiatr. Czang Kaj-szek 1887–1975, Wydawnictwo Arcana, Kraków 2008.
• Rodziński Witold, Historia Chin, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków 1992.

--Artykuł został opublikowany pierwotnie na portalu Centrum Studiów Polska–Azja w cyklu „Kartka z kalendarza”.

Redakcja: Roman Sidorski--