Rewolucja (Po)październikowa. Polska lat 1956 – 1957 – recenzja i ocena wystawy
Sześćdziesiąt lat temu w Polsce nastąpiła odwilż, która spowodowała liczne zmiany w życiu społeczno-politycznym. Karykaturzyści na bieżąco na nie reagowali, tworząc alternatywny obraz rzeczywistości odbiegający od propagowanego wówczas w mediach masowych. Od niedawna w warszawskim Muzeum Karykatury im. Eryka Lipińskiego możemy podziwiać wystawę „Rewolucja (Po)październikowa. Polska lat 1956 – 1957”, opowiadającą o tym nurcie sztuki.
Karykatura Karykatura z wystawy „Rewolucja (Po)październikowa. Polska lat 1956 – 1957”. Fot. Liza Nema W ramach ekspozycji zebrano prace takich artystów, jak Karol Ferster, Ignacy Witz, Henryk Jerzy Chmielewski, Eryk Lipiński, Anna Gosławska-Lipińska, Jerzy Zaruba, Maja Berezowska, Zbigniew Lengren, Jerzy Flisak, Jan Lenica, Jan Młodożeniec, Zbigniew Ziomecki czy Juliusz Puchalski. Ponad dwieście rysunków i karykatur ilustruje różne zjawiska, z którymi zetknęła się Polska w latach 50. XX wieku. Prace zostały pogrupowane w kilkanaście działów tematycznych przybliżających konkretne wydarzenia z okresu odwilży.
Wernisaż rozpoczęły liczne wspomnienia twórców wystawy – artystów i historyków. Jacek Fedorowicz, satyryk i aktor, specjalny gość wieczoru oraz konferansjer, wspomniał te „przedziwne” lata, kiedy młodzi ludzie dobrowolnie okazali wsparcie dla sekretarza PZPR Władysława Gomułki. Prof. Jerzy Kochanowski, jeden z pomysłodawców i twórców wystawy, próbował odpowiedzieć na pytanie, czy rzeczywiście to, co wydarzyło się pomiędzy październikiem '56 a '57, było rewolucją: – Nie spełnia to ogólnie przyjętej definicji rewolucji – nie polała się krew, nie nastąpiła radykalna zmiana, ale w ogólnych odczuciach rzeczywiście była to rewolucja. Ze względu kulturalnego, społecznego, gospodarczego zmieniło się wszystko – podsumował.
Karykatura z wystawy „Rewolucja (Po)październikowa. Polska lat 1956 – 1957”. Fot. Liza Nema Większość prac zgromadzonych na wystawie odnosi się do skutków zmian politycznych, które były najbardziej widoczne dla mieszkańców Polski, m.in. rozluźnienia cenzury, możliwości wyjazdów zagranicznych, pojawienia się mediów niezależnych oraz rozpowszechnienia zachodniego kina i sztuki. – Gazety dało się w końcu czytać, a tygodnik „Po Prostu” zaczął wśród młodzieży odgrywać rolę formacyjną – czytamy we wstępie do działu „Odwilż”. Karykatura Zbigniewa Ziomeckiego „Młodości, ty nad poziomy wylatuj!” potwierdza te słowa.
Ważnym przełomem, którego dokonała rewolucja lat 56-57, było nie tylko uwolnienie polityczne, lecz także swoboda cielesna. Wzorcem stała się Brigitte Bardot, której zdjęcia zaczęły się pojawiać na łamach polskich magazynów. Twórcy wystawy kilkakrotnie podkreślali, że zmiany nazywane wówczas rewolucyjnymi w dzisiejszych czasach mogą nie wzbudzić wielkiego podziwu. Dlatego podczas oglądania wystawy warto pamiętać, że dla lat 50. XX wieku po długich latach stalinizmu nawet publikacja roznegliżowanych zdjęć kobiet w prasie stanowiła przełomowe wydarzenie. – Ikoną obyczajowości nowych czasów stał się striptiz. Bardziej wyobrażany niż rzeczywiście oglądany stał się tematem chętnie wykorzystywanym przez karykaturzystów – głosi notka do działu „Kobieta”.
W dzisiejszych czasach takie środki artystycznego wyrazu mogłyby wydać się infantylne lub kiczowate, lecz twórcy czasu odwilży bez obawy po nie sięgali, gdyż kojarzyły się z kulturą zachodu, a także stanowiły swoisty powiew świeżości w kulturze masowej. Juliusz Puchalski, rysownik i karykaturzysta, w filmie towarzyszącym wystawie wspomina, że w owych czasach artyści ciągle zmagali się z cenzurą. – Musieliśmy bez przerwy dopasowywać się do tego, co oni mogą puścić, i dlatego ta satyra była niekiedy tępa – podkreśla. – Ale niewątpliwie robiliśmy rzeczy, które przeszły do historii. Dodałabym, że artyści tych czasów historię tworzyli, dzięki czemu dziś możemy odtworzyć, jak żywiołowo reagowało społeczeństwo na zmiany ustrojowe, a także jaką burzę emocji wywoływały nawet drobne posunięcia w kierunku demokratyzacji.
Karykatura z wystawy „Rewolucja (Po)październikowa. Polska lat 1956 – 1957”. Fot. Liza Nema Jacek Fedorowicz zauważył, że na wystawie mamy do czynienia z autentycznym protestem, szczerym protestem ludzi, którzy zrozumieli, że już chce się im odebrać to, co sobie zdobyli. Rzeczywiście w roku 1956 dokonano wielu zmian, które nie były jednak długotrwałe. Wystawa doskonale ilustruje nastroje społeczeństwa, próbującego zareagować na niestabilną sytuację polityczną i społeczną. Karykatura Zbigniewa Kiulina „Oszczędzaj prąd w godzinach szczytu! – Nie ma głupich, w zeszłym roku oszczędzaliśmy!” odzwierciedla tymczasowość nowego ustroju i jego powierzchowność. Warto również zauważyć, że karykatury przedstawione na wystawie w większości dotyczą wydarzeń polskich i nie nawiązują do sytuacji politycznej w ZSRR.
Podsumować wystawę można za pomocą karykatury Jana Lenicy, do której komentarz staje się zbędny. W październiku 1956 roku Polska „stanęła na głowie”, a mieszkańcy nie wiedzieli, czego mają się spodziewać. Rewolucji? Wojny? Pokojowej zmiany ustroju? Demokratyzacji? Ważne jednak było to, że chociażby przez chwilę mogli poczuć się swobodnie, odetchnąć od wszechobecnej propagandy i skorzystać z niedostępnych wcześniej przyjemności.
Redakcja: Agnieszka Woch
