Reformacja w Skandynawii. Cz. II: Dania, Norwegia, Islandia

Przeczytaj pierwszą część artykułu: Reformacja w Szwecji i Finlandii.

Chrystian II (portret anonimowego autorstwa, przełom XV i XVI wieku)

Początek lat 20. XVI wieku był burzliwym okresem w historii Danii. Ostatni władca unii kalmarskiej, znany z despotycznych pobudek Chrystian II Oldenburg, został w 1523 roku obalony przez księcia Szlezwiku i Holsztynu, Fryderyka. Wstąpił on na duński tron jako Fryderyk I. Zmarł on jednak w 1533 roku, pozostawiając rozbite i walczące ze sobą społeczeństwo. Dopiero jego następca, Chrystian III (1534–1559) zapanował nad sytuacją wewnętrzną w Danii.

Duński Kościół był wówczas bardzo zamożny. Aż 30% ziemi w państwie znajdowało się w rękach duchownych, którzy bogacili się również na dziesięcinach, np. biskup Roskilde rocznie zyskiwał dzięki nim do 10 tysięcy ton zboża. Zazdrośnie patrzyła na to szlachta, która w XV wieku zapewniła sobie wyłączne prawo mianowania biskupów (lokalna szlachta grupowo decydowała o obsadzie wakującego stanowiska; biskupami często zostawały osoby świeckie, które po wyborze mianowały administratorami dóbr swoich krewnych), a także do zarządzania majątkami klasztorów żeńskich. Kościelni dostojnicy poniekąd zapomnieli o swojej misji, tj. ewangelizacji, koncentrując się na pomnażaniu swoich bogactw. Często nie posiadali też odpowiedniego przygotowania do pełnionej funkcji. Ich mniej lub bardziej ścisła więź ze szlachtą powodowała powiększanie się przepaści pomiędzy nimi a prowincjonalnym, niższym duchowieństwem. Zeświecczenie stanu i chciwość możnych spowodowały wzrost krytycyzmu względem Kościoła wśród społeczeństwa duńskiego, tym bardziej że informacje o nadużyciach bardzo szybko się rozprzestrzeniały.

Pierwsi reformatorzy w Danii

Na taki właśnie grunt padały nowe religijne poglądy, których rozprzestrzenianiu sprzyjało to, że południowa Dania była zasiedlona w dużej mierze przez Niemców. Jednym z pierwszych krytyków duńskiego kościoła był karmelita Paulus Helie (Poul Hegelsen), aczkolwiek jego postawa była bardziej konserwatywna niż oparta na reformacji. Początkowo popierał Marcina Lutra, jednak bardzo szybko uznał, iż idee przez niego głoszone prowadzą do rozłamu w Kościele, a nie właściwej reformy.

Przeczytaj też:

• Pijany, żarłoczny i sprośny... ksiądz. Kościół polski u progu kontrreformacji;
• Kontrreformacja czy reforma katolicka?

Jeszcze za panowania Chrystiana II w Kopenhadze przebywało dwóch głosicieli luteranizmu: Martin Reinhardt i Andreas Karlstadt. Obaj wygłaszali swoje kazania w duchu nowego wyznania, jednak król nie planował wówczas zerwania z Rzymem, przez co Karlstadt opuścił Kopenhagę. Po swej ucieczce z Danii Chrystian II właśnie jemu zlecił tłumaczenie Biblii na język duński. W 1524 ukazał się przekład Ewangelii oraz Listów Apostolskich, który podobno był kiepskiej jakości. Lepsze tłumaczenie, tym razem już całego Nowego Testamentu wydano w Antwerpii w roku 1529. Było ono w użyciu na wszystkich ziemiach duńskich, również w Norwegii i Islandii. Jego autorem był kanonik z Lundu Christian Pedersen, duchowny wykształcony w Paryżu. Jeszcze podczas studiów opublikował wiele zbiorów modlitw, kazań i prac z zakresu historii Kościoła. Po powrocie do Danii, oprócz Nowego Testamentu, przełożył również psalmy przypisywane Dawidowi z biblijnej Księgi Psalmów oraz liczne luterańskie pisma.

Zerwanie z Rzymem

Fryderyk I (portret anonimowego autorstwa, XVI wiek)

Następca Chrystiana, Fryderyk I jawnie wspierał rozwój luteranizmu. Główną bramą dla reformacji była prowincja Schleswig, gdzie prawdopodobnie już w 1522 roku nauczał w duchu luterańskim Hermann Tast. Do kraju przybywało coraz więcej osób głoszących nową wiarę, m.in. były mnich Hans Tausen, rozpowszechniający od 1526 roku reformacyjne idee w Viborgu (Jutlandia). Kształcił się w Rostocku oraz w Kopenhadze, gdzie nawiązał kontakt z Paulusem Helie, przez półtora roku przebywał w Wittenberdze. Z czasem zyskał opinię „duńskiego Lutra”. Nadal tłumaczył pisma inicjatora reformacji, publikował także własne. Także młodzi klerycy i studenci kształcący się zagranicą powracali do Danii będąc pod wpływem humanistycznych oraz reformacyjnych poglądów. Król bardzo szybko wykorzystał szerzenie się tych nurtów: na zjazdach stanów w latach 1525–1527 podjął szereg decyzji, które sprowadziły się w istocie do zerwania z Rzymem. Ofiary pieniężne, które wysyłano do Watykanu, odtąd miały pozostawać w kraju, a nominacje biskupie zatwierdzał prymas Danii, nie zaś jak wcześniej papież. Katolicki kler usiłował przekonać monarchę do zniszczenia luterańskiej „herezji”, jednakże bezskutecznie.

W 1528 roku w około 60 parafiach w prowincjach Haderslev i Torning wprowadzono tzw. rozporządzenie z Haderslev. Na jego mocy m.in. zniesiono celibat, a jeśli duchowny nie chciał się żenić, musiał podać zarządcy prowincji odpowiedni powód ku temu. Przyłożono też większą wagę do nauczania katechizmu oraz Słowa Bożego, do czego księża mieli się przykładać bardziej skrupulatnie niż dotychczas. Wiernym wpajano także szacunek wobec władzy oraz stale przypominano o obowiązkach wobec państwa.

Innym ogniskiem reformacji w Danii było miasto Malmö. Głównymi krzewicielami nauk Lutra byli tu ksiądz Claus Mortensen Tøndebinder oraz mnich Hans Olufsen Spandemager. Swoją działalność rozpoczęli w 1527 roku, a zadanie ułatwiało im to, iż mieli do swej dyspozycji drukarnię, dzięki czemu wydawali przetłumaczone na język duński pisma inicjatora reformacji, jego pieśni, a także oparty na Deutsche Messe Lutra nowy porządek mszy świętej.

Zainteresowanie reformacją rosło wśród mieszczan, a przede wszystkim wśród chłopów. Szlachcie, mimo entuzjastycznego podejścia do perspektyw wzbogacenia się na majątkach kościelnych, nie do końca się to podobało, jednakże wynikało to z zupełnie innych przyczyn – reformacja wiązała się z osobą Chrystiana II, którego popierali właśnie chłopi. Ci z kolei byli negatywnie nastawieni do szlachty (i [vice versa]). Ostatecznie, w 1530 roku na zjeździe stanów stronnicy reformacji przedłożyli ponad 40 artykułów zawierających główne zasady nowego wyznania. Dotyczyły one m.in. odrzucenia kultu świętych, przyjmowania Komunii pod dwiema postaciami, uznania Ewangelii za główne źródło wiary. Na zjeździe byli jednak obecni także katoliccy duchowni, tworzący stronnictwo o wciąż dużym znaczeniu. Koniec końców okazało się, że żadna ze stron nie jest na tyle silna, by przekonać króla do swych racji, więc zjazd nie przyniósł żadnego rezultatu.

Zwycięstwo reformacji

Strona tytułowa wydania Ordinatio ecclesiastica z 1537 roku

W kolejnych latach katolikom udało się uzyskać chwilową przewagę nad luteranami. Gdy Fryderyk I zmarł w 1533 roku, władza przeszła w ręce 50-osobowej rady państwa. Problem wyznania pojawił się już w chwili elekcji – rada nie zdecydowała się, komu ofiarować tron: protestanckiemu księciu Chrystianowi czy młodszemu, katolickiemu Hansowi. Elekcję przesunięto o rok, uzasadniając to brakiem norweskiej delegacji. Podczas rocznych rządów rady biskupi katoliccy zachowali większość swoich przywilejów.

Po trwających przeszło dwa lata walkach wewnętrznych ze zwolennikami żyjącego wciąż Chrystiana II, tron duński objął ostatecznie w 1536 roku (wybrano go w roku 1534, ale całkowitą władzę przejął dopiero dwa lata później) Chrystian III. W tym samym roku podczas negocjacji z radą państwa podpisał Haandfæstning, czyli swego rodzaju umowę władcy ze społeczeństwem (można ją przyrównać do podpisywanych w Rzeczpospolitej Obojga Narodów [pacta conventa]). W sprawach wyznaniowych obiecał strzec słowa bożego, ale „czystego”. Zapowiedział również wybranie nowych biskupów, dbających o tę czystość. Zezwolono na istnienie klasztorów, ale miały one głosić religię reformowaną. Dobra biskupie zaś przypadały królowi, w wyniku czego królewszczyzny kilka lat później stanowiły 30% całości ziem duńskich. Podobnie dziesięciny – część opłat przeznaczona dla biskupów trafiała do władcy.

Ostatnim krokiem na drodze do wprowadzenia luteranizmu w Danii było sporządzenia aktu Ordinatio ecclesiastica w 1537 roku, poprawionego później w roku 1542. Zawarto w nim dokładne zasady organizacji duńskiego Kościoła, a ściślej mówiąc sposób jego podporządkowania królowi. Pomocne w szerzeniu luteranizmu było pełne tłumaczenie Biblii na język duński z roku 1550. Wszystkie te kroki nie oznaczały jednak szybkiego triumfu nowej wiary, na wsi np. aż do XIX wieku praktykowano kult Matki Boskiej.

W samej Danii reformacja przebiegła w zasadzie pokojowo, czego jednak nie można powiedzieć o jej pozostałych ziemiach: Norwegii i Islandii.

Pani Inger kontra zbuntowany arcybiskup

Norwegię wcielono na stałe w skład królestwa Danii w 1536 roku. Rozwarstwienie między szlachtą a duchowieństwem było jeszcze większe niż w Szwecji i Danii, gdyż szlachta była nawet uboższa, a duchowieństwo posiadało 40% ziem w kraju.

Pierwszym reformacyjnym „misjonarzem” w Norwegii był niejaki Antonius, niemiecki mnich działający od około 1526 roku w Bergen. Szerzył reformacyjną naukę wśród niemieckiej społeczności miasta na tyle aktywnie i owocnie, że mieszkańcy zaczęli coraz bardziej sprzeciwiać się norweskiemu Kościołowi. Liczba zwolenników reformacji rosła także w prowincjach Finnmark i Stavanger. Recepcja nauk Lutra była największa wśród mieszczan oraz szlachty, gotowej odebrać ziemie Kościołowi.

Agnes Mowinckel jako Inger Ottesdotter w norweskim filmie z 1921 roku (il. domena publiczna)

W 1528 roku szlachta na własną rękę zaczęła odbierać ziemie duchownym. Z początku były to nieliczne przypadki, jednak z biegiem lat proces ten nabierał rozpędu. Idea zmian w Kościele była jednak zbyt słabo rozpowszechniona, aby możliwa stała się dogłębna reformacja. W zasadzie poprzestano na przejmowaniu dóbr, o jakichkolwiek zmianach dogmatycznych nie było zaś mowy. Mimo to, gdy w 1536 roku Norwegia została przyłączona do Danii i ściśle jej podporządkowana, rozpoczęło się wcielanie w życie nauk Lutra.

Jedną z najciekawszych postaci norweskiej reformacji była Inger Ottesdotter (ok. 1475–1555), szlachcianka z domu Rømer. Jej pozycja dodatkowo wzmocniła się dzięki małżeństwu z rycerzem Nilsem Henriksonem, zasiadającym w Radzie Państwowej. Zięć Inger, Vincens Lunge w latach 20. XVI wieku był jednym z najpotężniejszych magnatów, a także zaufanym człowiekiem króla Danii, Fryderyka I (Lunge był Duńczykiem). Na ziemiach tego właśnie możnowładcy – w dużej mierze stanowiły je byłe klasztory – powoli zaczął rozprzestrzeniać się luteranizm. Inger Ottersdotter, choć jej relacje z Kościołem katolickim układały się bez zarzutu, cicho przyzwalała na obecność kolejnych reformatorów także u siebie. Wtedy dopiero rozgorzał konflikt pomiędzy nią a arcybiskupem Olavem Engelbrektssonem (ok. 1480–1538), wykształconym katolickim duchownym. Wówczas właśnie Inger Ottersdotter, jej rodzina oraz spowinowaceni z nią arystokraci rozpoczęli w latach 30. przejmować dobra kościelne na szerszą skalę. Wielu skoligaconych z Inger było Duńczykami, którzy zajmując klasztory, nie zyskali sobie przychylności społeczeństwa. Za działaniami reformacyjnymi szły także próby podporządkowania Norwegii.

Walka o niezależność

Norwegowie zacięcie starali się bronić swojej niepodległości i odrzucali całkowitą reformację Kościoła. Oporowi mieszkańców przewodził arcybiskup Engelbrektsson, zwolennik suwerenności. Zorganizował on armię, która miała bronić kraju przed Duńczykami, którzy w 1537 roku wysłali korpus wojskowy w celu aresztowania niepokornego kaznodziei. Engelbrektsson liczył na pomoc zbrojną Niderlandów, te jednak ograniczyły się do wysłania okrętów, na które arcybiskup załadował kosztowności kościelne, z którymi sam odpłynął do niderlandzkiego portu Enkhuizen. Planował powrócić na czele armii do Norwegii, przeszkodziła mu jednak śmierć w 1538 roku.

Klasztor Nidarholm na wyspie Munkholmen, ostatnia katolicka warownia w Norwegii, skąd biskup Olav Engelbrektsson odpłynął do Niderlandów (fot. Remi Jouan , na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported)

Koniec końców, w Norwegii stłumiono bunt i wkrótce wprowadzono nowe wyznanie: w 1539 roku na zgromadzeniach stanowych w Oslo i Bergen przyjęto duńskie zasady luteranizmu. Wiązała się z tym kradzież należących do kościołów cennych przedmiotów, które wywieziono do Danii. Złote kielichy i inne przedmioty po prostu przetopiono. Przeszło kilka lat zajęło Duńczykom obsadzenie wakujących biskupstw, gdyż dotychczasowych uwięziono. Najdłużej czekano na nowego duszpasterza Trondheim – aż do 1546 roku.

Mieszkańcy Norwegii jeszcze długo nie przyzwyczaili się do zmiany obowiązującego wyznania. Miejscami nadal występowały pewne elementy katolickiego obrządku. Częste były także skargi na wątpliwą moralność reformowanych duchownych. Problemem był również oficjalny język duński, który nie wszyscy Norwegowie rozumieli, a tłumaczeń Biblii czy pism reformatorów na język norweski po prostu nie było. Aby myśl luterańska trafiła do większych rzesz ludzi, w języku norweskim publikował kazania biskup ze Stavanger Jørgen Erikssøn (1571–1604). Dopiero w 1607 roku wprowadzono do liturgii język norweski.

Reformacja na Islandii

Wpływy luterańskie na Islandii rozszerzały się zapewne za sprawą kontaktów handlowych z kupcami niemieckimi, którzy mogli przemycić na wyspę reformacyjne poglądy i pisma. Duchowni często zakładali rodziny, np. biskup Hólaru Jón Arason (1484–1550) miał żonę oraz kilkoro dzieci. Ze względu na oddalenie od kontynentu i brak kompetentnych nauczycieli na wyspie trudno też sądzić, że biskupi islandzcy byli dobrze wykształceni.

Pierwszymi ważnymi reformatorami na Islandii byli Oddur Gottskálksson oraz Gissur Einarsson. Pierwszy z nich pracował jako sekretarz w biskupstwie w Skálholt. Przez wiele lat przebywał za granicą, gdzie zapoznał się z myślą reformacyjną. Efektem tego było tłumaczenie Nowego Testamentu na język islandzki, wydane w roku 1540. Einarsson z kolei studiował w Niemczech, po czym powrócił do Skálholt, gdzie od 1536 roku pracował jako asystent lokalnego biskupa.

Mozaika na ścianie przy grobie biskupa Jóna Arasona (fot. Navaro, na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported)

Chcąc podporządkować sobie Islandię, Duńczycy rozpoczęli rozpowszechnianie tam idei luterańskich na szerszą skalę. Podobnie jak w Norwegii, mieszkańcy wyspy wrogo odnieśli się do prób wprowadzenia zmian wyznaniowych, wiązało się to bowiem ze ściślejszą zależnością od Danii. Na althingu (zgromadzeniu stanowym) w 1538 roku obydwaj biskupi (na Islandii istniały jedynie dwa biskupstwa: Skálholt i Hólar) odrzucili narzucony przez Duńczyków obrządek. Niebawem na południu wyspy uformowała się duża grupa wiernych królowi Danii protestantów, których katoliccy mieszkańcy zwalczali z całą zaciekłością. Ich niechęć zwiększał także fakt, iż w 1541 roku biskupem Skálholt został protestant Gissur Einarsson, popierany z resztą przez Danię. Starał się on przeforsować luterański obrządek, namawiał księży do ożenku, potępiał katolicki porządek nabożeństw. Rozpoczął także tłumaczenie Starego Testamentu, jednakże ze względu na śmierć w 1548 roku nie dokończył swojej pracy. Skálholt stało się jednak podległym Danii luterańskim biskupstwem.

Niemal zaraz po śmierci Einarssona wybuchło antyduńskie powstanie, któremu przewodził biskup Jón Arason. Na krótko zajął on diecezję Skálholt. Duńczycy nie musieli wysyłać żadnych wojsk do stłumienia buntu. Chrystian III posłużył się skonfliktowanym z Arasonem szlachcicem, Daðim Guðmundssonem (ok. 1485–1563). Początkowo nie kwapił się on do schwytania opornego biskupa, jednak gdy Arason postanowił oddać go pod sąd, Guðmundsson na czele swych lepiej wyszkolonych żołnierzy pokonał siły biskupie 2 października 1550 roku w bitwie pod Sauðafell. Arasona schwytano wraz z dwoma synami i 7 listopada ścięto.

Pozbycie się Arasona otworzyło drogę do dokończenia reformacji na Islandii. W 1552 roku w biskupstwie w Hólar przyjęto luterański obrządek. Wpływy reformacyjne rozszerzały się głównie za sprawą kontaktów z duńskimi kupcami. Na wyspie otwarto także kilka szkół dla duchownych. Sami Islandczycy znacznie ożywili się pod względem życia religijnego. W 1584 roku Guðbrandur Þorláksson z Hólar wydał tłumaczenie całej Biblii na język islandzki. Do początku XVII wieku całą Islandię podporządkowano Danii zarówno religijnie, jak i administracyjnie oraz handlowo.

Bibliografia

• Bereza-Jarociński Andrzej, Zarys dziejów Norwegii, PWN, Warszawa 1991.
• Biskupstwo w Hólar, [w:] Islandia.org.pl, [3 września 2014], <[http://www.islandia.org.pl/biskupst.html]>.
• Christopherson K. E., Lady Inger and Her Family: Norway’s Exemplar of Mixed Motives in the Reformation, „Church History”, Vol. 55, No. 1 (1986), Cambridge University Press, Cambridge, s. 21–38.
• Czapliński Władysław, Dzieje Danii nowożytnej 1500–1875, PWN, Warszawa 1982.
• Grell Ole Peter, The Scandinavian Reformation: From Evangelical Movement to Institutionalisation of Reform, Cambridge University Press, Cambridge 1995.
• The New Cambridge Modern History, Vol. 2, The Reformation, 1520–1559, ed. Geoffrey Rudolph Elton, Cambridge University Press, Cambridge 1990.
• Żygadło Andrzej, Reformacja w Szwecji, Danii i Norwegii. Studium porównawcze, Semper, Warszawa 2005.

Redakcja: Roman Sidorski