Reformacja w Skandynawii. Cz. I: Szwecja i Finlandia

Król Szwecji Gustaw I Waza (portret nieznanego autorstwa z ok. 1550 roku)

I połowa XVI wieku przyniosła wielkie zmiany w Skandynawii. Rozpadła się unia kalmarska, skupiająca dotychczas Danię, Norwegię oraz Szwecję. To właśnie Szwedzi wyłamali się ze związku, w którym Duńczycy zajmowali uprzywilejowaną pozycję kosztem pozostałych członków. Dotychczasowego władcę unii i zarazem króla Danii, Chrystiana II, obalił Gustaw Waza, który wkrótce stał się najpierw regentem, a następnie królem Szwecji (1523). Wydarzenia te zbiegły się w czasie z działalnością Marcina Lutra (1483–1546), którego poglądy bardzo szybko rozpowszechniły się w Skandynawii.

Pierwsze sukcesy reformacji w Szwecji

W Szwecji luterańskie idee najchętniej chłonęła warstwa mieszczańska. Zdecydowana większość mieszkańców miast była piśmienna, a także zorientowana w realiach politycznych kraju. Pierwsze wzmianki o reformacji w Szwecji pochodzą z 1522 roku, kiedy to niemieccy kupcy przynieśli do Sztokholmu informacje na temat poglądów Lutra. „Zarażeni” reformacją Niemcy przebywali także w otoczeniu samego Gustawa Wazy, należał do nich m.in. jego osobisty sekretarz od 1524 roku, Nicholas Stecker, student z Wittenbergii.

Głównym krzewicielem nowego wyznania w Szwecji był Olaus Petri (Olof Petterson), który podczas studiów w Wittenberdze miał styczność z samym Marcinem Lutrem, a także z Filipem Melanchtonem. Po powrocie do Szwecji został on nauczycielem w szkole katedralnej w Strängnäs, w której uczył m.in. swojego brata Laurentiusa (Larsa). W 1524 roku Olaus przeniósł się do Sztokholmu, gdzie został pisarzem miejskim oraz kaznodzieją w kościele Storkyrkan (św. Mikołaja). Wkrótce przekonał on do reformacyjnych poglądów archidiakona kapituły, a jednocześnie nowego sekretarza Gustawa Wazy, Laurentiusa Andreæ (Lars Andersson). W całym mieście luteranizm zdobywał rzesze wyznawców.

Olaus Petri (litografia ze zbiorów Skara kommun , na licencji Creative Commons Attribution 2.0 Generic)

W 1524 roku Laurentius Andreæ wystosował list do mnichów z miasta Vadstena, który uważa się za pierwsze ewangelickie pismo w historii Szwecji. Zdaniem autora Kościół był niczym więcej jak tylko społecznością wierzących. Co za tym idzie, wszystkie kościelne majątki należały do wiernych, którzy powinni korzystać z tych dóbr na własny użytek. Dotyczyło to całego społeczeństwa, jak również i króla. Tym samym Andreæ skrytykował średniowieczny Kościół. Dodatkowo polecił mnichom zapoznanie się z pismami Marcina Lutra.

Przeczytaj też:

• Pijany, żarłoczny i sprośny... ksiądz. Kościół polski u progu kontrreformacji;
• Kontrreformacja czy reforma katolicka?

Pierwszym poważnym krokiem Olausa Petriego było wydrukowanie w królewskiej drukarni w 1526 roku przekładu Nowego Testamentu na język szwedzki. Poza tym dokonał on tłumaczeń pieśni religijnych oraz mniejszych pism reformacyjnych. Równolegle w Szwecji ukazywały się pisma antyreformacyjne, za którymi stał arcybiskup Uppsali Johannes Magnus (arcybiskup Uppsali był jednocześnie głową Kościoła w Szwecji). Mimo iż był długoletnim współpracownikiem króla, otwarcie głosił wyższość władzy kościelnej nad świecką, co było przyczyną konfliktów.

Założenia reformacyjne dotyczące przejmowania dóbr kościelnych przekonały szlachtę do nowych prądów. Zachęciły ją możliwości wzbogacenia własnych majątków oraz zdobycie pozycji zarezerwowanej przedtem wyłącznie dla duchowieństwa. Duchowni – zwłaszcza ci zamożni – zajmowali się pisaniem ksiąg, działalnością gospodarczą, prawem czy nawet medycyną. Posiadali łącznie około 21% ziem w państwie, a także cieszyli się przywilejami gwarantowanymi przez tzw. libertas ecclesiae, czyli niezależnością Kościoła od prawa świeckiego. Wszystko to powodowało zazdrość ambitnej, lecz zubożonej szlachty już w drugiej połowie XV wieku. Możnowładztwo, pomimo iż zachowywało dystans wobec Gustawa Wazy – króla wybranego z ludu – postanowiło poprzeć działania monarchy, licząc na korzyści osobiste. Trudno jednak dopatrywać się w ich postawie motywów duchowych.

Polecamy e-book Kacpra Nowaka – „Konkwista. W imię Boga, złota i Hiszpanii”

Gustaw Waza przejmuje dobra kościelne

Pierwsza strona Nowego Testamentu w języku szwedzkim (1526 r.)

Podczas gdy mieszczanie chętnie chłonęli idee Lutra, chłopi zachowywali dystans wobec obcych prądów. Ich konserwatywnej postawy był świadomy Gustaw Waza. Zdawał też sobie jednak sprawę z tego, że szwedzki Kościół katolicki ucierpiał podczas represji Chrystiana II. Wymordowano bądź wypędzono wielu biskupów, spora część sama uciekła i przeszła na stronę duńską. W konsekwencji w 1522 roku wiele stanowisk biskupich i w Szwecji, i w Finlandii wakowało. Dodatkowo Lubeka dopominała się zwrotu pożyczki, dzięki której Gustaw zdobył i utrzymał władzę w Szwecji. Pierwszy Waza zauważył, że środki, dzięki którym mógłby spłacić swoje długi, znajdowały się w rękach Kościoła.

Monarcha postanowił wykorzystać reformację jako formę nacisku na Kościół, dzięki czemu mógł rozpocząć powolne przejmowanie jego dóbr. Poglądy Marcina Lutra dały monarsze teologiczne uzasadnienie podejmowanych kroków. Najpierw, w latach 1522–1523, Gustaw Waza zażądał od duchownych pomocy w spłacie zadłużenia. Kościół oddał wówczas na ten cel srebrne przedmioty. Wbrew obietnicy (król miał poprzestać na tym jednorazowym akcie przejęcia części kościelnego majątku), po upływie około roku Gustaw ponowił swoje żądanie. Kościół zaprotestował, na co Laurentius Andreæ odpowiedział, iż mienie kościelne należy do państwa. W 1526 roku herredag (zgromadzenie dostojników, na którym podejmowano najważniejsze dla kraju decyzje) w Vadstenie podjął decyzję o przejęciu kościelnej dziesięciny na rzecz władzy świeckiej. Argumentem były potrzeby skarbu oraz konieczność obarczenia świadczeniami duchownych zamiast już obciążonego ludu. W tym samym roku odebrano ziemie klasztorowi w Gripsholmie.

Gustaw Waza miał w swoich planach zwołanie synodu narodowego, dlatego też pod koniec 1526 roku poprosił stronę katolicką i ewangelicką o wyłożenie swoich racji. Poglądy papistów przedstawił na piśmie kanonik Peter Gralle z Uppsali, reformacyjne zaś Olaus Petri. Co ważne, drugi z wymienionych przedstawił swoje poglądy w formie druku. W 1526 roku Gustaw Waza zamknął drukarnię w Linköping, która należała wcześniej do mnichów z Uppsali, oraz przeniósł ją do Sztokholmu, gdzie korzystał z niej Olaus. Drukował on także przełożone na język szwedzki pisma Lutra oraz innych niemieckich reformatorów, np. Martina Bucera czy Jana Bugenhagena. Wraz z Laurentiusem Andreæ opublikował także zbiór kazań, w których niejednokrotnie odnosili się krytycznie do pewnych elementów średniowiecznego Kościoła katolickiego, np. zakonów żebraczych. Postulował także zmiany w liturgii opracowane wcześniej przez Lutra.

Żeby móc przejmować dobra kościelne, król musiał zdobyć poparcie całego społeczeństwa. Odpowiednie uchwały podjęto na riksdagu (szwedzkim parlament stanowy) w Västerås w 1527 roku. Po raz pierwszy zebrali się na nim przedstawiciele wszystkich czterech stanów: szlachty, duchowieństwa, mieszczaństwa i chłopstwa. Głównym tematem obrad zgromadzenia była poprawa sytuacji ekonomicznej państwa. Na propozycję przejęcia części dóbr kościelnych szlachta, mieszczanie oraz chłopi ochoczo się zgodzili. Zwłaszcza możni dostrzegli perspektywy zdobycia dzięki temu wielu ziem. Przedstawicieli duchowieństwa nikt nawet nie zapytał o zdanie. Należy jednak zauważyć, iż nie podważano autorytetu duchowego biskupów. Kwestię stosunków z Rzymem przemilczano.

Katedra w Västerås (fot. Ajaya.n.g, na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported)

Uchwały riksdagu podważyły pozycję materialną Kościoła. Przejęto te dobra, które duchowieństwo otrzymało począwszy od roku 1454. Zamki przechodziły w ręce króla, monarcha otrzymywał też na własność „nadmierne dochody” kościelne. Pojęcie „nadmiernych dochodów” było bardzo szeroko interpretowane, co w konsekwencji oznaczało przejmowanie wszelkich możliwych przychodów kościelnych. Aktywnie pomagała w tym szlachta.

Gustaw Waza nadal nie zdecydował się na wprowadzenie w Szwecji luteranizmu, mimo otwartych drzwi. Nie chciał burzyć starego porządku, tym bardziej, że w 1527 roku, równolegle z riksdagiem, miał miejsce bunt w prowincji Dalarna pod przywództwem niejakiego Daljunkerna – dosłownie „młodego szlachcica z Dalarna”, a zarazem pretendenta do tronu – być może był to Nils Stensson Sture, syn dawnego szwedzkiego regenta. Niepokoje wzmogły się po antykościelnych uchwałach. Monarsze udało się jednak uspokoić powstańców z Dalarna i pokonać Daljunkerna, który uciekł ostatecznie do Niemiec.

Kupuj świetne e-booki historyczne i wspieraj ulubiony portal!

Regularnie do sklepu Histmaga trafiają nowe, ciekawe e-booki. Dochód z ich sprzedaży wspiera działalność pierwszego polskiego portalu historycznego. Po to, by zawsze był ktoś, kto mówi, jak było!

Sprawdź dostępne tytuły pod adresem: https://sklep.histmag.org/

Tryumf luteranizmu

Dalsze zmiany religijne wprowadzane były stopniowo. Przed koronacją Gustawa Wazy w 1528 roku zmieniono tekst przysięgi, a mianowicie usunięto z niej fragment mówiący o zachowaniu przywilejów Kościoła. Król zobowiązał się jedynie strzec prawa, sprawiedliwości i pokoju oraz służyć Kościołowi i ludowi. Rok później synod w Örebro zniósł wszystkie istniejące klasztory. Pozostawiono jedynie konwent brygidek w Vadstenie, ale każdorazowo na przyjęcie nowej mniszki potrzebna była zgoda króla. Synod w Uppsali w 1531 roku ustanowił Laurentiusa Petriego arcybiskupem Uppsali. Wyboru nie zatwierdził papież, Petri był więc pierwszą głową Kościoła szwedzkiego nie uznaną przez Państwo Kościelne.

W tym samym roku wprowadzono mszę w języku szwedzkim. Olaus Petri opublikował wówczas nową instrukcję liturgiczną, która była w większości tłumaczeniem instrukcji katolickiej z naniesionymi zmianami reformacyjnymi. Należy jednak zaznaczyć, że przez kilka lat funkcjonowały obok siebie obydwa obrządki. Petri, chociaż był głównym krzewicielem luteranizmu, grzmiał, że nikt nie może być zmuszany do uczestnictwa w nabożeństwie odprawianym po szwedzku. Miał on na uwadze konserwatyzm chłopów, którzy nadal byli niechętni nowemu wyznaniu, i wszelki przymus mógł ich tylko zniechęcić oraz sprowokować do wzniecenia kolejnych rozruchów.

Luteranizm ostatecznie wprowadzono w Szwecji w roku 1536. Synod w Uppsali z tegoż roku zniósł mszę łacińską, i dostosował liturgię do reguł wyznaczonych przez Lutra. Duchowni otrzymali zezwolenie na śluby. Kościół nadal jednak zachowywał autonomię w kwestiach duchowych. W 1541 ukazał się pełny przekład Pisma Świętego na język szwedzki. Trzy lata później riksdag w Västerås określił Szwecję jako państwo ewangelickie.

Laurentius Petri (miedzioryt Fr. Akrela, ze zbiorów Skara kommun , na licencji Creative Commons Attribution 2.0 Generic)

Pod koniec lat 30. Olaus Petri i Laurentius Andreæ byli coraz częściej atakowani przez Gustawa Wazę. Powodem była niezgodność poglądów: Petri i Andreæ postulowali spokojne wprowadzanie zmian i opierali się przede wszystkim na teologii (głównie Lutra i później Melanchtona), król zaś pragnął jak najszybszych reform, dążąc do uzyskania całkowitej kontroli nad kościołem, za co wspomniani duchowni krytykowali monarchę. Podczas riksdagu w Örebro w 1539 roku zostali oni oskarżeni o spiskowanie przeciwko władzy i skazani na śmierć, jednakże bardzo szybko ich ułaskawiono. Laurentius Andreæ do śmierci w 1552 roku żył spokojnie w Strängnäs, natomiast Olaus Petri w 1542 roku został nauczycielem w Sztokholmie. Aż do śmierci w 1552 roku krytykował w swoich kazaniach Gustawa Wazę.

Mimo powszechnej sekularyzacji, na kościelnych dobrach wzbogacił się jedynie król. Stan posiadania szlachty i chłopów zwiększył się nieznacznie. Dodatkowo zachłanność Gustawa Wazy powodowała sprzeciw społeczeństwa – np. w Dalarna w 1531 roku ludzie sprzeciwili się przejęciu kościelnych dzwonów na rzecz spłaty lubeckich długów. Pod groźbą inwazji Chrystiana II Gustaw obiecał ułaskawienie buntowników, ale po zażegnaniu zagrożenia król krwawo rozprawił się z liderami buntu.

Polecamy e-book Marcina Sałańskiego „Wyprawy krzyżowe. Zderzenie dwóch światów”:

Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!

„Se Wsi Testamenti” – reformowanie Finlandii

Finlandia od XIII wieku wchodziła w skład państwa szwedzkiego. Szwedzi stopniowo umacniali swoją władzę na wschodnim brzegu Zatoki Botnickiej, czemu towarzyszyły liczne bunty chłopskie.

Prądy reformacyjne oraz zmiany w szwedzkiej religii państwowej dotarły wkrótce także do Finlandii. Społeczeństwo nie stawiało oporu, wręcz przyzwalano na odbieranie przez państwo majątków kościelnych w zamian za pozostawienie katolickiej tradycji bez zmian. Jednymi z pierwszych reformatorów byli Pietäri Sarkilahti – kaznodzieja, uczeń Olausa Petriepo, dość radykalny w swoich poglądach – oraz Martti Skytte, były dominikanin, biskup Turku w latach 1528–1550, bliższy katolicyzmowi, choć kategorycznie zakazywał kultu świętych, pozostawiając jednocześnie ich wizerunki w kościołach. Skytte, który był szlachcicem, chętnie wysyłał młodych na studia do Wittenbergi.

Jednym z fińskich studentów w Wittenberdze był Mikael Agricola (1510–1557), syn bogatego chłopa z parafii Pernaja. Dzięki talentowi językowemu mógł uczyć się w Viipuri (Wyborg) i w Turku, gdzie przyjął nazwisko Agricola (łac. rolnik) i kształcił się pod kierunkiem Marttiego Skyttego. Ten wysłał go wkrótce na studia do Wittenbergi, gdzie studiował u Lutra. Tam też Agricola rozpoczął w 1537 roku przekład Nowego Testamentu na język fiński. W 1539 roku wrócił do Turku.

Mimo iż sam Luter i Melanchton polecali Agricolę Gustawowi Wazie, ten był wobec niego zdecydowanie nieufny. Po śmierci Skyttego w 1550 roku przez cztery lata nie obsadził stanowiska biskupa Turku; dopiero w 1554 roku zdecydował się nadać je Agricoli, który tym samym stał się pierwszym biskupem fińskim ze świeckiego nadania. Nie otrzymał jednak pieczy nad całą Finlandią – król podzielił ją na dwie diecezje: druga z nich miała siedzibę w Viipuri, a objął ją konkurent Agricoli, Paavali Juusten.

Mikael Agricola (grafika Alberta Edelfelta, XIX wiek)

Jako biskup Agricola zachowywał się kompromisowo, co wynikało jego umiarkowanych poglądów. Akceptował zbawienie poprzez wiarę oraz uznawał prymat Pisma Świętego, ale wierzył jednocześnie w istnienie czyśćca i praktykował kult Maryi. Opublikował także szereg modlitw wielkopostnych oraz zachował święto Bożego Ciała i siedem sakramentów świętych. Agricola przykładał dużą wagę do modlitwy i jej znaczenia. Szerząc protestantyzm w Finlandii, zdecydował się jednocześnie na zachowanie w całości katolickiego obrządku podczas nabożeństw.

Agricola był zdania, iż pierwszym zadaniem duchownego jest nauczanie. Z nurtu reformacyjnego zaczerpnął przede wszystkim konieczność uświadamiania ludzi w ich wierze. Dlatego też wydał podstawowe pisma religijne w języku fińskim: ABC-kiria (1543), zawierające podstawowe informacje o nowej wierze, Rucouskiria Bibliasta (1544), tj. zbiór modlitw i pism religijnych liczący 900 stron, oraz najważniejsze dzieło swojego życia: przełożony na fiński Nowy Testament ([Se Wsi Testamenti], 1548). W 1551 roku Agricola wydał kilka ksiąg Starego Testamentu, jednak całościowego przekładu nie dokończył – przeszkodziła mu w tym śmierć w roku 1557. Tłumaczeń dokonywał zarówno bezpośrednio z pism Marcina Lutra, jak i ze szwedzkiej Biblii. Pisał nie tylko na tematy chrześcijańskie, jego liczne publikacje dotyczyły także pogańskich wierzeń Finów i Karelów. Po dziś dzień jest on uważany za ojca literackiego języka fińskiego.

Po śmierci Mikaela Agricoli reformacja w Finlandii rozwijała się bardzo powoli. Jego następca na stanowisku, Petrus Follingius (zm. 1563) nie zajmował się reformacją. Zdecydował się na utrzymanie status quo. Z czasem, za życia kolejnych biskupów Turku, protestanckie poglądy zastępowały tradycję katolicką. Dopełnieniem dzieła Agricoli było wydanie w 1642 roku pełnego przekładu Biblii na język fiński.

Chcesz zawsze wiedzieć: co, gdzie, kiedy, jak i dlaczego w historii? Polecamy nasz newsletter – raz w tygodniu otrzymasz na swoją skrzynkę mailową podsumowanie artykułów, newsów i materiałów o książkach historycznych. Zapisz się za darmo!

Bibliografia

• Cieślak Tadeusz, Historia Finlandii, Ossolineum, Wrocław–Warszawa 1983.
• Grell Ole Peter, The Scandinavian Reformation: From Evangelical Movement to Institutionalisation of Reform, University Press, Cambridge 1995.
• Kersten Adam, Historia Szwecji, Ossolineum, Wrocław 1973.
• Larsson Lars-Olof, Gustaw Waza – Ojciec państwa szwedzkiego czy tyran?, PIW, Warszawa 2009.
• The New Cambridge Modern History, Vol. 2, The Reformation, 1520–1559, red. Geoffrey Rudolph Elton, Cambridge University Press, Cambridge 1990.
• Żygadło Andrzej, Reformacja w Szwecji, Danii i Norwegii. Studium porównawcze, Semper, Warszawa 2005.

Redakcja: Roman Sidorski