Reformacja: jak przebiegała rewolucja w Kościele?
Jeszcze zanim nastąpiła reformacja, w liczącej dwa tysiące lat historii Kościoła katolickiego wielokrotnie wysuwano postulaty jego odnowy. Do najsłynniejszych ruchów reformatorskich należały te, oscylujące wokół zakonu benedyktynów, między innymi ruch kluniacki (od klasztoru Cluny w południowej Francji), który dzięki przywróceniu reguły świętego Benedykta, trwale wpłynął na średniowieczne życie zakonne. Nie tylko zakonnicy zmieniali Kościół. Duże zmiany wprowadziła reforma gregoriańska, która weszła w życie w czasie pontyfikatu papieża Grzegorza VII. Do jej skutków zalicza się m.in. umocnienie celibatu wśród duchownych, ujednolicenie liturgii oraz dalsze zmiany w zakonach.
Idee wprowadzone w życie przez reformatorów z biegiem lat ulegały wypaczeniu, zaś Kościół powszechny zaczął podlegać coraz silniejszemu wpływowi świeckich monarchów i konfliktom wewnętrznym. Najbardziej brzemienna w skutkach była wielka schizma zachodnia, w trakcie której jednocześnie panowało dwóch, a nawet trzech papieży. Konflikt zażegnany został na soborze w Konstancji w 1414 roku. Rozłam w Kościele łacińskim ułatwił dojście do głosu reformatorów takich jak Anglik John Wycliffe czy Czech Jan Hus, którzy oprócz wyrażania różnic teologicznych, sprzeciwiali się także nadużyciom ze strony Kościoła, niemoralności duchownych czy pogoni za dobrami doczesnymi. Obaj zostali ukarani za głoszone tezy. W trakcie soboru w Konstancji potępiono działalność zmarłego już Wycliffe’a i nakazano spalenie jego dzieł oraz usunięcie jego szczątków z poświęconej ziemi, co w istocie oznaczało profanację grobu reformatora. Jeszcze gorszy los spotkał Jana Husa – cesarski list żelazny nie uratował czeskiego teologa od spalenia na stosie za herezje.
Reformacja: jak Rzym za gotówkę grzechy odpuszczał
Zakończony w Konstancji rozłam w Kościele katolickim nie oznaczał jego całkowitego i natychmiastowego odrodzenia. Na skutek wieloletniego podziału autorytet papiestwa był niski, dodatkowo osłabiał go obowiązujący wówczas koncyliaryzm, zakładający większą rolę soborów powszechnych. Co więcej władcy świeccy wywierali coraz większy wpływ na Kościoły lokalne. Również społeczność katolicka nie była zadowolona z poczynań swojego Kościoła. Szczególnie uciążliwe dla świeckich były obciążenia finansowe, nakładane przez kolejnych papieży oraz dotkliwe, bo wykluczające ze wspólnoty, kary kościelne, którymi obciążani byli wierni nie uiszczający podatków. Sam kler nie był również ostoją cnót. Duchowieństwo wyższe często prowadziło tryb życia, który dziś nazwalibyśmy dekadenckim, nie wywiązywało się z obowiązków liturgicznych, gromadziło bogactwa i skupiało się na przyjemnościach życia doczesnego. Księża parafialni oraz inni przedstawiciele duchowieństwa niższego byli z kolei słabo wykształceni i uzależnieni od finansowego wsparcia świeckich patronów.
Kroplą, która przelała czarę goryczy była kwestia odpustów. Powszechnie wierzono wówczas, że spowiedź nie wyczerpuje długu, jaki człowiek zaciągnął prowadząc grzeszne życie. Zapłatą za grzechy miał być czas odcierpiany przez duszę w trakcie mąk czyśćcowych. W życiu doczesnym cierpienia pośmiertne mogły zostać zredukowane przez dobre uczynki oraz ofiary na rzecz Kościoła. Ponadto papieże rościli sobie prawo do „przepisywania” wygenerowanych przez świętych dobrych uczynków w zamian za opłaty uiszczane przez wiernych. Dochody z odpustów przeznaczano np. na przebudowę świątyń lub na doraźne potrzeby miejscowych biskupów.
Reformacja: Kim był Marcin Luter?
Problemy Kościoła przełomu XV i XVI wieku stanowiły podatny grunt dla propozycji reform, które wysuwali duchowni-humaniści. W Hiszpanii był to arcybiskup Toledo Ximenes de Cisneros, który opracował i wdrożył w życie plan reformy hiszpańskiego kleru zakonnego i świeckiego. Dziełami jego życia było utworzenie uniwersytetu w Alcala oraz opracowanie wielojęzycznej Biblii polyglotty (kompluteńskiej). Na północ od Alp działał wybitny humanista, augustianin-eremita, a później duchowny świecki Erazm z Rotterdamu. Jego planem na reformę Kościoła był powrót do nauki Pisma Świętego. Hołdował on również przekonaniu, że dobry chrześcijanin – oprócz pobożności i wysokiej moralności – powinien cechować się także wykształceniem.
31 października 1517 roku do drzwi kościoła zamkowego w Wittenberdze przybite zostało 95 tez. Ich autorem był Marcin Luter, augustianin-eremita (tak jak niegdyś Erazm), profesor świeżo założonego Uniwersytetu w Wittenberdze. Według niektórych współczesnych badaczy same tezy nie były przejawem żadnego większego planu przemian (znanego dziś jako reformacja), a jedynie głosem w dyskusji teologicznej.
Głównym problemem poruszanym w tezach była sporna kwestia odpustów. Niemieckiego mnicha szczególnie gorszyły metody dominikanina Johanna Tenzela, działającego na polecenie arcybiskupa Moguncji Albrechta von Brandenburga (Hohenzollerna). O ile słynny dwuwiersz „Skoro pieniądz w szkatule zadzwoni/ duszę z czyśćca do nieba wygoni” został błędnie przypisany Tenzelowi, o tyle metody dominikanina wzbudziły sprzeciw Lutra i doprowadziły do powstania tez.
Kolejnym rozdziałem działalności Lutra był udział w mającej miejsce w 1519 roku debacie z Johannesem Eckiem, która odbyła się w Lipsku. Rezultatem dyskusji było wykrystalizowanie poglądów Lutra na Pismo Święte jako nieomylne źródło wiary. Później sprawy potoczyły się błyskawicznie. W 1520 roku reformator został obłożony ekskomuniką. W odpowiedzi na ten krok papiestwa Luter spalił na rynku w Wittenberdze papieską bullę. Za co Lutra ukarano najsurowszą z kościelnych kar? Niemiecki reformator zakładał, że człowiek jako istota pozbawiona wolnej woli przez grzech pierworodny może zostać zbawiony wyłącznie przez wiarę, która jest darem łaski, zaś jej podstawą jest Pismo Święte. W jego opinii dobre uczynki nie miały mocy wpływania na zbawienie duszy. Dodatkowo odrzucił on większość sakramentów, a za prawdziwie obowiązujące uznawał jedynie chrzest i Eucharystię. Zmienił również definicję Eucharystii, odrzuciwszy dogmat o transsubstancjacji, a więc powtórzeniu ofiary Chrystusa w trakcie Mszy Świętej.
Przełomowe tezy Lutra zyskały zwolenników wśród niemieckich możnych. Jego protektorem został elektor saski Fryderyk Mądry. Po sejmie Rzeszy w Wormacji, na którym Luter odmówił wyparcia się swoich rewolucyjnych poglądów, elektor saski ukrył byłego augustianina na zamku Wartburg, gdzie przez niemal rok Luter tłumaczył Nowy Testament na język niemiecki.
Reformacja: chłopski radykalizm
Niemal równolegle z Lutrem działał Ulrich Zwingli, kaznodzieja z Zurychu. Szwajcar, w przeciwieństwie do niemieckiego duchownego, był wykształconym humanistą i lepszym znawcą prac Erazma z Rotterdamu. Zwingli również rozwijał swoją teologię w oparciu o słowa Pisma Świętego, lecz był bardziej radykalny w przekonaniach. Udało mu się doprowadzić do swego rodzaju „przejęcia” Zurychu przez zwolenników reformacji. W 1524 roku z tamtejszych kościołów usunięto religijne malowidła, mieszkańcy zostali zwolnieni z nakazu zachowania postu, a kler z przestrzegania celibatu. Nabożeństwa odprawiano w języku niemieckim. Poglądy Zwingliego zyskały szeroki rozgłos, zaś niektórzy z jego naśladowców stali się jeszcze większymi radykałami. Przykładowo grupa wiernych, skupionych wokół charyzmatycznego humanisty Konrada Grebela, zrezygnowała z chrzczenia niemowląt, a jej członkowie przystępowali do pierwszego sakramentu dopiero w wieku dojrzałym. Marcin Luter również musiał mierzyć się z nadgorliwymi uczniami i różnej maści wizjonerami, jak prorocy ze Zwickau czy radykał Thomas Müntzer.
Poglądy radykałów nie trafiły w próżnię, szczególnie wśród chłopów i niższych warstw mieszczaństwa. Można powiedzieć, że wolność jaką niosła reformacja, była iskrą, która padła na proch społecznego niezadowolenia, spowodowanego wykluczeniem i obciążeniem fiskalnym ze strony posiadaczy ziemskich. Duży wpływ na społeczny ferment miała wojna chłopska, która rozegrała się na ziemiach niemieckich w latach 1524-1525. Grupy zbuntowanych chłopów napadały na zamki i klasztory, głosząc postulaty zniesienia poddaństwa. Luter, przerażony skalą rozruchów, opublikował pismo wzywające książąt do siłowego rozwiązania konfliktu, który ostatecznie został brutalnie spacyfikowany.
Reformacja upolityczniona
Po wojnie chłopskiej reformacja zyskała również wsparcie władców. Pierwszym z nich był wielki mistrz zakonu krzyżackiego Albrecht Hohenzollern, który porzucił habit, aby ożenić się i przyjąć z nadania króla Polski Zygmunta Starego tytuł świeckiego księcia Prus. Jego śladem poszli książęta północnych Niemiec: Hesji, Saksonii, Brandenburgii, Palatynatu oraz królowie Danii i Szwecji.
Północnoniemieckich książąt oprócz religii łączyła również polityka. Dalszy pochód reformacji spotkał na swej drodze tamę w postaci Świętego Cesarza Rzymskiego Karola V Habsburga – gorliwego katolika. Na skutek zagrożenia ze strony świata islamu (w postaci osmańskiej Turcji) konieczne było jednak osiągnięcie kompromisu. Na sejmie Rzeszy w Spirze, odbywającym się zaledwie rok po zakończeniu wojny chłopskiej, zadeklarowano wolność wyznaniową do czasu zebrania się soboru powszechnego. Wydawało się, że kryzys został zażegnany, jednak zaledwie trzy lata później, w 1529 roku przywrócono edykt z Wormacji potępiający Lutra i jego popleczników. Sześciu książąt i delegaci czternastu miast wnieśli od tej decyzji protestację, nadając całemu reformacyjnemu odłamowi Kościoła nową nazwę – protestantyzm. Opór nie przejawiał się tylko w warstwie leksykalno-prawniczej. W następnym roku luterańska doktryna uległa ujednoliceniu dzięki opracowanemu przez Filipa Melanchtona Wyznaniu augsburskiemu. W 1531 roku dwaj protestanccy książęta: Filip Heski i Jan Stały z Saksonii zawiązali związek szmalkaldzki – sojusz militarny, który stanowił zbrojną podporę nowego odłamu chrześcijaństwa.
Impas trwał aż do roku 1546, kiedy to sytuacja protestantów zaczęła się drastycznie pogarszać. Po śmierci Lutra militarną kampanię wymierzoną w zwolenników reformacji rozpoczął cesarz Karol V. W 1547 roku wojska cesarskie rozbiły pod Mühlbergiem oddziały związku szmalkaldzkiego, a ambitny Habsburg podyktował pokonanym swoje warunki pojednania religijnego. W niewielkim stopniu pokrywały się one z tym co osiągnęła reformacja, bazując zasadniczo na katolickiej doktrynie. Protestanci nie złożyli broni, wciągając do sojuszu nieprzychylnego cesarzowi króla Francji Henryka II. Karol V zmuszony był się ugiąć. W 1555 roku w Augsburgu podpisano pokój, który gwarantował książętom wyznawanie wybranej przez siebie religii.
Reformator z Genewy
Reformacja dotarła także na teren Szwajcarii. W latach trzydziestych XVI wieku, pomimo usunięcia katolickiego biskupa, kwestie religijne w Genewie nadal potrzebowały usystematyzowania. Działający tam francuski kaznodzieja – Guillaume Farel – poprosił o pomoc swojego rodaka, Jana Kalwina przebywającego w Genewie przejazdem. Jego działania napotkały jednak liczne trudności, związane ze zdecydowanym oporem ze strony rady miejskiej, która chciała zachować całkowitą kontrolę nad Kościołem po reformacji. Francuz dążył zaś do uzyskania swobody działania, zwłaszcza w gestii ekskomuniki. Przez niemal dwadzieścia lat toczył z mieszczanami spory o nienadawanie dzieciom tradycyjnych, katolickich imion czy zakaz tańców na weselach.
Polecamy e-book Marcina Sałańskiego „Elita władzy w Królestwie Jerozolimskim (1174–1185)”:
Kalwinizm nabrał większego znaczenia w drugiej połowie XVI wieku, kiedy to Genewa stała się drugim domem dla uchodźców religijnych, którzy zmuszeni zostali do opuszczenia rodzinnej Francji czy Anglii. Dzięki licznej francuskiej diasporze w Genewie możliwe było kształcenie pastorów, którzy wysyłani byli z powrotem do ojczyzny, by stanowić wsparcie duchowe dla rosnącej społeczności francuskich kalwinistów, zwanych hugenotami.
Ambitni protestanci, upatrujący szansy na nawrócenie całej Francji w destabilizacji po śmierci Henryka II, cieszyli się również poparciem rodów arystokratycznych: Burbonów, Kondeuszów czy Coligny. Nieprzejednana postawa hugenotów doprowadziła do serii krwawych wojen religijnych, których najbardziej znanym epizodem jest noc świętego Bartłomieja z 1572 roku, kiedy to Paryżu katolicy dokonali masakry na hugenotach. Po przejściu na katolicyzm Henryka Burbona i jego koronacji na króla Francji (jako Henryka IV) wyraźnie osłabło znaczenie protestantyzmu w kraju, zaś wydany przez niego w 1598 roku edykt nantejski ukonstytuował podział religijny.
Kalwinizm był również ważnym czynnikiem politycznym w trakcie wojny osiemdziesięcioletniej pomiędzy Hiszpanią i wybijającymi się na niepodległość Niderlandami. Doktryna ta odegrała także ważną rolę w dziejach Europy Środkowo-Wschodniej. Protestantyzm spod znaku francuskiego reformatora stał się popularnym wyznaniem w Rzeczypospolitej Obojga Narodów (ze szczególnym uwzględnieniem Wielkiego Księstwa Litewskiego) czy w księstwie Siedmiogrodu, gdzie ewangelicyzm reformowany stał się jedną z czterech państwowych religii. Był również bazą dla innych odłamów protestantyzmu w całej Europie jak choćby Kościół Szkocji czy bracia polscy.
Król, który chciał się rozwieść
Echa reformacji widoczne były również w Anglii, gdzie do zerwania ze Stolicą Apostolską doprowadził król Henryk VIII z dynastii Tudorów. Kluczowym argumentem, który doprowadził do wypowiedzenia posłuszeństwa papieżowi, była kwestia odmowy unieważnienia małżeństwa pomiędzy Tudorem, a jego żoną Katarzyną Aragońską. W początkowym okresie anglikanizm nie był definiowany jako reformowany, a jedynie jako schizmatyczny. Zmiana religijna w Anglii początkowo polegała tylko na odrzuceniu przez Henryka VIII zwierzchnictwa papieża jako głowy Kościoła. Wszystko zmieniło się w połowie XVI wieku, gdy arcybiskup Tomasz Cranmer połączył anglikanizm z wątkami z teologii luterańskiej i kalwinistycznej. W trakcie panowania córki Henryka VIII, Marii I Tudor, miała miejsce krótka, gwałtowna i bardzo brutalna akcja rekatolicyzacji, która zakończyła się w momencie wstąpienia na tron jej siostry, Elżbiety I. Za panowania ostatniej z Tudorów, następującego po niej Jakuba I Stuarta oraz w trakcie rewolucji angielskiej z poł. XVII wieku, anglikanizm okrzepł i przybrał ostateczny kształt, który utrzymał się do dzisiaj. Obecnie głową Kościoła Anglii jest królowa Elżbieta II z dynastii Windsorów.
Zapoczątkowany przez reformację podział łacińskiej Europy na obóz katolicki i protestancki utrwalił się w kolejnych wiekach. Pomiędzy wyznaniami wybuchały antagonizmy, które nierzadko prowadziły do rozlewu krwi i wojen religijnych. Nowożytne tarcia pomiędzy protestantami i katolikami ucichły wraz z końcem wojny trzydziestoletniej – wielkiej wojny religijnej, a jednocześnie najkrwawszej i najokrutniejszej wojny nowożytnej Europy.
Bibliografia:
- Stanisław Litak, Od reformacji do oświecenia. Kościół katolicki w nowożytnej Polsce, wyd. Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1994
- Peter Marshall, Reformation, wyd. Oxford University Press, Oxford 2009
- Diarmaid MacCulloch, The Reformation: A History, wyd. Penguin Books, New York 2005.
redakcja: Jakub Jagodziński
