Przeciwko systemowi – faszyzm portugalski a dyktatura Salazara
W 1910 roku obalono w Portugalii monarchię i wprowadzono rządy republikańskie. Państwo portugalskie było bardzo niestabilne wewnętrznie. Napiętą sytuację podsycała silna polityka antyklerykalna: zerwano stosunki z Watykanem, znacjonalizowano posiadłości Kościoła i zakazano zawierania związków małżeńskich tylko w Kościele. Od 1921 roku co pewien czas dochodziło do kolejnych prób zamachu stanu. 28 maja 1926 roku połączone siły konserwatystów i monarchistów na czele z gen. Antonio Carmoną doprowadziły do udanego przejęcia władzy. Zaczęto przywracać stary ład.
António de Oliveira Salazar, portugalski dyktator w latach 1932-1968. Nowym ministrem finansów w rządzie Carmony został Antonio Salazar. Doprowadził on do wzrostu gospodarczego oraz zmniejszył inflację i bezrobocie. Stał się bardzo popularny wśród społeczeństwa portugalskiego oraz zdobył zaufanie Carmony. W 1932 roku Salazar został mianowany premierem. Po przejęciu władzy przystąpił do budowy tzw. „Nowego Państwa” ([Estado Novo]) – państwa katolickiego, opartego o korporacje zawodowe, silną partię wodzowską, o charakterze antykomunistycznym i narodowym.
Początki faszyzmu portugalskiego
W Portugalii, podobnie jak w wielu innych krajach romańskich, ruchy nacjonalistyczne szukały inspiracji we francuskiej Action Française, której przywódca Charles Maurras stworzył doktrynę nacjonalizmu integralnego. Nacjonalizm integralny to odmiana nacjonalizmu odrzucająca suwerenność narodu na rzecz władzy, która działa w jego interesie, ale jest od niego niezależna. Według Maurrasa nacjonalista musi być monarchistą, ponieważ tylko władca, jako osoba niczym nieskrępowana, może zapewnić spokój oraz solidarność narodową. Polityka króla jest polityką państwa i narodu, a nie konkretnej partii. Maurras zwracał uwagę na istotną rolę rządów autorytarnych. Stabilność oraz porządek państwa są ważniejsze niż wolność jednostki, jednak z drugiej strony wszelka aktywność społeczna i gospodarcza powinna być dozwolona jeżeli nie niesie ze sobą następstw politycznych. Demokracja według Maurrasa to system słaby, nie dający stabilizacji i bezpieczeństwa państwa, gdzie partie kierują się interesami konkretnych grup społecznych, a nie dobrem całego kraju.
Na bazie poglądów Maurrasa Antonio Sardina stworzył portugalską wersję nacjonalizmu integralnego (tzw. integryzm luzytański) opartą o monarchię, katolicyzm, instytucję rodziny, idee samorządności i korporacji. Podobnie jak w innych państwach romańskich, od doktryny integralnej zaczęły odłączać się nowe idee i ruchy. We Francji jedną z bardziej radykalnych dróg obrał Georges Valois, uczeń Georgesa Sorela oraz Charlesa Muarrasa. Wystąpił on z Action Française tłumacząc to jej związkami z prawicą parlamentarną, która według niego reprezentowała interesy burżuazji. Opracował doktrynę narodowego-syndykalizmu, wymierzoną zarówno w kapitalizm, jak i komunizm. Silne wpływy Sorela wprowadziły do idei Valois pojęcie mitu porywającego masy do buntu oraz dążenie do rewolucji wymierzonej w ówczesny system wartości mieszczańskich.
W Portugalii podobną drogę obrał Rolao Preto – człowiek, który dobrze poznał doktrynę integralną podczas swojego pobytu w Belgii i we Francji. Preto dołączył do redakcji nacjonalistycznego pisma „Rewolucja” ([A Revolução]) i stał się ideologiem portugalskiego narodowego syndykalizmu.
Wywodzący się z doktryny integralnej Preto zachował część symboliki oraz odrzucił liberalną, mieszczańską wizję świata. Nie chciał robić kroku w tył (który według niego chcieli dokonać zwolennicy luzytanizmu) i dążył do dokonania postępu. W związku z tym musiał opuścić dawnych towarzyszy.
Rolao Preto – portugalski Valois
Rolao Preto, przywódca portugalskich faszystów. Rolao Preto nie chciał cofać biegu historii, chcąc wyjść jej naprzeciw, dokonać kroku naprzód i wywołać rewolucję, wychodząc poza obowiązujące normy oraz podziały polityczne. Nie odczuwał nostalgii za tym co było – zachwycał go widok społeczeństwa masowego, aktywnego politycznie i stanowiącego narodowy kolektyw. Według niego integryzm nie docenił potencjału ruchów socjalistycznych, które przeniosły debatę polityczną z konserwatywno-liberalnych salonów na ulicę. W związku z tym postanowił dodać do doktryny luzytańskiej elementy doktryny Valoisa oraz faszyzmu włoskiego i idei Mussoliniego.
Preto chciał stworzyć doktrynę synkretyczną – portugalski faszyzm; połączyć prawicowy nacjonalizm z socjalistycznym projektem społecznym. Silne państwo oparte o korporacje zawodowe miało stanowić siłę, która przeciwstawi się kapitalizmowi i pozwoli zbudować zjednoczony naród pod berłem króla – monarchy robotników. Władcy, który sprawując dyktatorskie rządy obali kapitalizm, doprowadzi do utworzenia państwa solidarnego, nacjonalistycznego i korporacyjnego.
Polecamy e-book Michała Przeperskiego „Gorące lata trzydzieste. Wydarzenia, które wstrząsnęły Rzeczpospolitą”:
Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!
Ruch Narodowych Syndykalistów ([Movimento Nacional-Sindicalista], MNS)
Ruch Narodowych Syndykalistów powstał w 1932 roku. Miał być platformą „czynu i idei”, która pomoże dokonać rewolucji narodowo-robotniczej w Portugalii. Na jego czele stał charyzmatyczny lider – Rolao Preto. Niżej w hierarchii znajdowały się Rada Generalna, Sekretarz Generalny oraz Sekretariat Propagandy. Działalność terytorialną podzielono na trzy regiony (północ, południe oraz centrum). Każdy z nich dzielił się na dystrykty i jednostki miejskie. Próbowano stworzyć własną milicję. W 1933 roku organizacja liczyła 25 tys. członków.
Ruch posługiwał się symboliką integralizmu luzytańskiego – wykorzystywał krzyż Zakonu Rycerzy Chrystusa dla podkreślenia katolickiego etosu wojownika. Dodatkowo członkowie Ruchu nosili niebieskie koszule oraz posługiwali się salutem rzymskim dla podkreślenia inspiracji faszystowskich. Do koszul często noszono opaskę z krzyżem św. Andrzeja.
Ulotka Ruchu Narodowych Syndykalistów. Najliczniej MNS było reprezentowane w Lizbonie, Porto, Coimbrze i Bradze. Dużą rolę w ruchu odgrywali robotnicy, drobni przedsiębiorcy oraz studenci. Ruch był zdecydowanie bardziej aktywny w regionach o silnej urbanizacji, słabo prezentował się na terenach rolniczych. Wynikało to z charakteru ideowego organizacji.
Narodowi Syndykaliści a Salazar
Początkowo autorytarne państwo spokojnie przyglądało się powstającemu, faszyzującemu ruchowi narodowo-syndykalistycznemu, nie utrudniając mu działalności. Mimo tego MNS uważał nowy system za dzieło niedokończone, zaś Nowe Państwo za twór, w którym władzę sprawowali ludzie starego porządku, którzy woleli umacniać starą, zhierarchizowaną rzeczywistość, odbierając masom możliwość współtworzenia nowego porządku. Co więcej, działacze MNS zaczęli nawiązywać coraz poważniejsze kontakty z włoskimi faszystami oraz nazistami. Sam Preto był częstym gościem w ambasadzie faszystowskiej Italii. W związku z tym siły rządowe zaczęły powoli ograniczać możliwość działania narodowych syndykalistów. Istotną przeszkodą dla MSN był brak wsparcia od instytucji Kościoła; co więcej ruch i jego działania zostały wielokrotnie potępione przez hierarchów kościelnych.
Pierwsze represje zaczęły się w 1933 roku, kiedy cenzurze poddano prace propagandowe MSN oraz nie wydano pozwolenia na druk publikacji pt. Revolução dos Trabalhadores. W związku z tym narodowi syndykaliści zaczęli bardziej zdecydowanie występować przeciwko państwu Salazara. Oprócz antyrządowych demonstracji ulice Lizbony zdominowali bojówkarze MSN z grupy „Brigada Nera”. Pojawił się również plan zamachu stanu, w którym jedną z ważniejszych ról miał odegrać Preto.
4 lipca 1934 roku Rolao Preto został aresztowany pod zarzutem przewodzenia grupie inspirowanej zza granicy działającej na szkodę państwa oraz podburzania młodych ludzi do buntu. Przywódca MSN musiał opuścić kraj. Znalazł schronienie u Jose Primo Antonio de Rivery. Przebywając u przywódcy hiszpańskiej Falangi pomógł mu w opracowaniu programu nowopowstałej formacji. W 1935 roku Preto wrócił do Portugalii, aby wziąć udział w przygotowywanym zamachu stanu. Przewrót został zaplanowany na 26 sierpnia 1935 roku i miał być przeprowadzony przez koalicję sił antyrządowych, jednak działania wywiadu na czele z aresztowaniem kilku ważnych postaci spowodowały odwołanie przedsięwzięcia. Preto ponownie udał się na emigrację do Hiszpanii, gdzie wziął udział w wojnie domowej. Natomiast ruch narodowo-syndykalistyczny pozbawiony przywódcy zaczął chylić się ku upadkowi.
Ulotka Ruchu Narodowych Syndykalistów. Dlaczego narodowi syndykaliści przegrali z Salazarem?
Salazaryzm, podobnie jak portugalska wersja faszyzmu, wywodzą się nacjonalizmu integralnego. Do 1926 roku wszyscy ideolodzy działali wspólnie na rzecz obalenia liberalnej republiki. Po przewrocie Carmony, uformowaniu rządów Salazara i budowie Nowego Państwa zwolennicy połączenia myśli luzytańskiej z ówczesnymi doktrynami radykalnymi stanęli przed trudnym wyborem: budowa państwa Salazara czy szukanie własnej ścieżki? Wybrali drugie rozwiązanie, uważając że zamachu z 1926 roku dokonały siły, które nie chciały zmienić całego systemu i dążyły do zachowania części liberalnych zdobyczy. Reformy Salazara według portugalskich narodowych syndykalistów zmierzały w słusznym kierunku zmieniając państwo w kierunku narodowym, jednak wprowadzały tradycyjną hierarchię, co było nie do zaakceptowania.
W Portugalii istniały przesłanki do powstania silnego ruchu faszystowskiego – nacjonalizm, zagrożenie komunizmem, silne przywiązanie do ziemi, masowe ruchy społeczne wyrażające niezadowolenie z sytuacji w państwie. Jednak historia potoczyła się zupełnie inaczej. Na niepowodzenie tego ruchu miały wpływ czynniki charakterystyczne dla społeczeństw tego obszaru Europy – podział państwa na część postępową, laicką, nowoczesną oraz konserwatywną, przywiązaną do tradycji oraz religii. Faszyzm portugalski w odróżnieniu od salazaryzmu nie miał poparcia Kościoła ani ludności wiejskiej. Skupił w sobie garstkę antyliberalnego (i tak nielicznego) mieszczaństwa, studentów oraz robotników. Nie był w stanie powołać wielkiego, masowego ruchu, który podobnie jak we Włoszech wyniósłby go do władzy. W związku z tym porażka w starciu z rządem Salazara była nieuchronna.
Polecamy e-book Jakuba Jędrzejskiego – „Hetmani i dowódcy I Rzeczpospolitej”
W sprzedaży dostępne są również druga i trzecia część tego e-booka. Zachęcamy do zakupu!
Bibliografia:
- Bartyzel Jacek, Umierać, ale powoli: o monarchistycznej i katolickiej kontrrewolucji w krajach romańskich 1815-2000, Arcana, Kraków 2002.
- Borejsza Jerzy W., Rzym a wspólnota faszystowska, Książka i Wiedza, Warszawa 1981.
- Payne Stanley G., A history of fascism, University of Wisconsin Press 1995.
- Pinto António Costa, The Blue Shirts. Portuguese fascists and the New State, Columbia Univeristy Press, New York 2000.
- Wielomski Adam, Faszyzmy łacińskie: sen o rewolucji innej niż w Rosji i Niemczech, Arte/Klub Zachowawczo-Monarchistyczny, Biała Podlaska 2011.
Redakcja: Tomasz Leszkowicz
