Południowy Tyrol kontra Górna Adyga
Południowy Tyrol to nie jedyny obszar pogranicza Austrii, który trafił po I wojnie pod władanie Włochów. Przeczytaj więc o losach Triestu
Miano Tyrolu Południowego noszą obszary państwa włoskiego najdalej wysunięte ku północy a położone na południe od Przełęczy Brenner (Passo del Brennero). Jest to termin bardziej polityczny niźli stricte historyczny, oznacza bowiem ziemie należące do Włoch dopiero od 1919 roku, przypadłe im wynikiem pierwszej wojny światowej, przedtem zaś będące częścią historycznego Tyrolu, jako hrabstwo i kraj koronny w składzie Austrii. Alternatywą dla niemieckiej nazwy „Südtirol” jest włoska nazwa Górna Adyga – „Alto Adige” (aczkolwiek w bardzo częstym a wedle niektórych źródeł nawet wzrastającym użyciu jest „Sudtirolo”). Nazwa Górna Adyga pochodzi z epoki napoleońskiej, na ówczesną modłę francuską ukuta została od obiektu fizycznogeograficznego, tj. od płynącej w tych stronach Adygi (niem. Etsch), związana zaś jest z podjętą po 1919 roku italianizacją regionu.
Najważniejsze miasta Tyrolu Południowego/Górnego Adygi w wersji niemieckiej (aut. Christoph Federer (Fedi), opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0). Administracyjnie Tyrol Południowy vel Górna Adyga stanowi autonomiczną prowincję Bolzano, notabene będąc elementem jej pełnej nazwy, aby wraz z leżącą na południe prowincją Trydent, również w takim układzie autonomiczną, tworzyć złożony z dwóch prowincji autonomiczny włosko-niemiecki region Trydent-Górna Adyga ze stolicą we włoskim Trydencie.
Realnie funkcjonują one jednak bardziej jako dwie odrębne prowincje. Za sprawą przynależność do państwa włoskiego Południowy Tyrol, wcześniej autochtonicznie zamieszkany niemal kompletnie przez (austriackich) Niemców, stał się obszarem etnicznie mieszanym ze znacznym wkładem ludności włoskiej. Obecnie wśród mieszkańców prowincji z obywatelstwem Włoch językiem niemieckim jako Muttersprache posługuje się blisko 70%, zaś włoskim 26%, przy od paru dekad tendencji lekko wzrastającej w przypadku germanofonów a analogicznie spadającej italofonów (obrazu dopełniają retoromańscy Ladynowie – 4,5%). Tedescofoni (niemieckojęzyczni) tworzą większość w 102 ze 116 południowotyrolskich gmin, z czego w 77 przekraczają oni 90% mieszkańców. Italofoni z kolei uzyskują przewagę w pięciu komunach, zwykle skupiając się w większych ośrodkach miejskich, między innymi w liczącej 106 tysięcy mieszkańców stolicy prowincji, czyli mieście Bolzano, gdzie relacja obu grup narodowościowych (czy też językowych) wynosi 73,8% włoskiej do 25,5% niemieckiej. Drugie co do wielkości miasto prowincji, Merano (w latach 1418–1849 stolica całego Tyrolu), jest przy 39 tysiącach mieszkańców zaludnione przez Niemców i Włochów po połowie. W trzecim pod tym względem Bressanone, na 21 tysięcy Włosi nieco wykraczają poza jedną czwartą.
Dominujące języki w prowincji według spisu z 2001 roku: zielony – niemiecki, czerwony/żółty – włoski, niebieski – ladyński (aut. Piccolo Modificatore Laborioso, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0). Principati ecclesiastici
W latach 16–15 przed naszą erą rozciągnięte ku Dunajowi ziemie alpejskie opanowali Rzymianie. Ich partię północną rozczłonkowano pomiędzy prowincje Recja oraz Noricum, podczas gdy południe zasiliło Italię (Regio X Venetia et Histria). Górzysty kraj, zasiedlony przez z czasem zromanizowanych Retów, funkcjonował zasadniczo w charakterze obszaru tranzytowego wzdłuż rzymskich dróg na przejściu przez Alpy Wschodnie. Kilkadziesiąt lat po upadku cesarstwa zachodniorzymskiego, w połowie VI wieku założono na części tych terenów longobardzkie Księstwo Trydentu, które objęło także południowy fragment obecnego Tyrolu z rejonem powstałych w średniowieczu miast Merano i Bolzano. Od północy graniczyło ono z sięgającym początkami tego samego okresu Księstwem Bawarii.
Na przestrzeni stuleci te transalpejskie obszary poddane zostały trwałej germanizacji, dokonanej głównie przez Bawarów. W 1027 roku cesarz Konrad II Salicki udzielił biskupom Trydentu i Bressanone koncesji na sprawowanie w swych diecezjach, istniejących od początków chrystianizacji, także mocy politycznej. Zasięg terytorialny owych dwóch na poły niezależnych eklezjastycznych państw, czyli „Principato Vescovile di Trento” od południa i „Principato Vescovile di Bressanone” od północy, odpowiadał, choć jedynie w szerokim przybliżeniu, dzisiejszej prowincji Trydent oraz pewnej części prowincji Bolzano.
Zamek Tyrol w okolicy Merano (fot. Herbert Ortne, opublikowano na licencji Creative-Commons-Lizenz „Namensnennung – Weitergabe unter gleichen Bedingungen 3.0 nicht portiert). Książęca władza biskupów Bressanone (niemieckie Brixen) uległa niebawem postępującej erozji na rzecz sąsiedniego Hrabstwa Tyrolu, wyłonionego gdzieś przed 1100 rokiem wokół zamku Tirol pod Merano, które stale wzmacniając swą pozycję uzyskało z czasem niezależność od Księstwa Bawarii (1180). Ze śmiercią ostatniego rodzimego grafa tyrolskiego przeszło ono z połową XIII wieku w gestię hrabiów Gorycji (region włoski u podnóża Alp Julijskich), naonczas jednych z potężniejszych dynastów w Południowych Alpach, by finalnie stać się dziedzicznym dobrem austriackiego Domu Habsburgów (1363).
Kronland Tirol
W ramach procesu mediatyzacji na początku XIX wieku, tj. likwidacji wielu egzystujących w granicach Świętego Cesarstwa Rzymskiego drobnych państw, w tym wszystkich księstw kościelnych, zsekularyzowano w 1803 roku oba principati vescovili, inkorporując ich terytoria do proklamowanego w 1804 roku Cesarstwa Austrii, zaś w jego obrębie do nazwanego teraz krajem koronnym Książęcego Hrabstwa Tyrolu (Gefürstete Grafschaft Tirol, Contea Principesca del Tirolo).
Włochy w czasach napoleońskich (1811 rok), widoczne użycie nazwy Górna Adyga, Haut Adige (domena publiczna). Wkrótce, rezultatem klęski w wojnie z Francją, została Austria zmuszona odstąpić Tyrol nowo powstałemu filonapoleońskiemu Królestwu Bawarii. Dalsze przemeblowania nastąpiły w 1810 roku, kiedy dokonano rozbioru Hrabstwa pomiędzy trzy sąsiednie napoleońskie twory państwowe. Przy Bawarii pozostała północna jego część z Merano, Bressanone i Brunico, zaś tereny na południe od tzw. linii napoleońskiej Cevedale–Dobbiaco, zatem wokół Bolzano oraz nade wszystko większa część dawnego państwa trydenckiego, wcielone zostały do Królestwa Włoch, gdzie utworzono z nich departament ze stolicą w Trydencie i nazwą Górna Adyga. Inne tyrolskie ziemie zasiliły Departament Piawy i Prowincje Iliryjskie Pierwszego Cesarstwa Francuskiego. Samo miano Górna Adyga jest jednak odrobinkę starsze – sięga bowiem okresu Republiki Cisalpińskiej, gdzie istniał Distretto dell'Alto Adige, jednostka administracyjna w Departamencie Benaco w latach 1797–1798, która nie miała nic wspólnego z obszarem Dipartimento dell'Alto Adige (dystrykt rozciągał się na południowy wschód od Werony).
Lubisz czytać artykuły w naszym portalu? Wesprzyj nas finansowo i pomóż rozwinąć nasz serwis!
Kongres Wiedeński przywrócił stan sprzed 1805 roku, co oznaczało, iż oba etnicznie różne rejony, niemiecki Tyrol oraz włoskie Trentino, definitywnie złożyły się na austriacki kraj koronny zawiadywany z Innsbrucku (1849–1918). W składzie Książęcego Hrabstwa włoskojęzyczne Trentino, nawiasem mówiąc posiadające na swym obszarze niewielkie niemieckie wyspy językowe powstałe w średniowieczu, określane było przez Austriaków także mianem Tyrolu – Tirolo Italiano bądź Tirolo Meridionale (Welschtirol, Welschsüdtirol). W takim zaś układzie zajmująca środkową partię Hrabstwa dzisiejsza prowincja Bolzano identyfikowana była jako Deutschsüdtirol lub Mitteltirol (Tirolo Centrale).
Brytyjska mapa Tyrolu z podziałem na część północną, południową oraz Tyrol Włoski, 1874 r. (domena publiczna). Od zakończenia Risorgimento włoskie Trentino stanowiło, obok Pobrzeża Austriackiego (Litorale Austriaco, rejon Istrii i Triestu) główny i naturalny obiekt irredenty włoskiej. W 1878 roku, zatem rok po założeniu stowarzyszenia Italia Irredenta, irredentyści podjęli próbę sprowokowania wojny o Trydent. Także w obrębie samego kraju koronnego, gdzie w ujęciu całościowym zaznaczała się oczywiście przewaga ludności germańskiej, a to w stosunku 55,6% Niemców do 42,0% Włochów, mimo terytorialnie wyraźnego ich rozgraniczenia, dochodziło do tarć na tle narodowościowym. I tak dla przykładu, gdy w 1889 roku na placu obok Bozner Stadtpfarrkirche odsłonięto Walther-Denkmal, pomnik dedykowany żyjącemu w średniowieczu znanemu niemieckiemu minnesingerowi Waltherowi von der Vogelweide, Włosi wznieśli w 1896 roku Monumento a Dante w Trydencie jako symbol kultury latyńskiej i włoskości Trentino okupowanego przez Rakuszan.
Patto di Londra
Wybuch wojny z udziałem Austrii przysporzył świetnej okazji dla zaktywizowania włoskich wysiłków na rzecz uzyskania Trydentu i Triestu (tudzież innych rejonów włoskich znajdujących się pod władzą Habsburgów). Kwestie te stały się od początku wojny przedmiotem dyplomatycznych zabiegów Włoch sondujących obydwie stron światowego konfliktu, w którym Królestwo, formalnie nie opuszczając swych sojuszników z Trójprzymierza, czyli Rzeszy Niemieckiej i Austro-Węgier, zadeklarowało najpierw neutralność (3 sierpnia 1914 roku). Dla pozostania Italii w bloku Państw Centralnych Berlin nakłaniał Wiedeń do cesji terytorialnych na rzecz Rzymu. Austriacy, nie godząc się na większe ustępstwa, ostatecznie 10 maja 1915 roku wyrazili jedynie wolę zwrotu Włochom Trydentu oraz zgodzili się na pewne rewizje graniczne wzdłuż zachodniego brzegu Soczy (plus powołanie włoskiego uniwersytetu w Trieście).
Waltherplatz w Bozen/Bolzano, z centralnie położonym Walther-Denkmal. Serce niemieckiej części miasta (domena publiczna). Było na to już jednak za późno, gdyż prowadząc od początku marca zaawansowane rozmowy z Londynem zawarły Włochy 26 kwietnia 1915 roku tajny układ z Ententą (tzw. pakt w Londynie, włoskie „Patto di Londra”). W myśl jego uzgodnień w zamian za przystąpienie do wojny (w ciągu miesiąca) po stronie Ententy obiecano Włochom przyznanie im w przypadku zwycięstwa różnych obszarów austriackich, niewspółmiernie rozleglejszych od tych, na które ewentualnie skłonny był przystać Wiedeń. W takiej sytuacji Włochy, kierując się zasadą „świętego egoizmu”, wyszły 3 maja 1915 roku z Trójprzymierza, zaś wieczorem 23 maja wypowiedziały wojnę Austro-Węgrom (Niemcom 27 sierpnia 1916 roku).
Zagwarantowane Włochom przez Ententę ziemie wchodziły w zestaw kilku przedlitawskich jednostek administracyjno-politycznych (Tyrolu, Pobrzeża Austriackiego, Dalmacji, Krainy, Karyntii). Na odcinku trydencko-tyrolskim terytoria te na wniosek Włochów rozciągnięto aż po Przełęcz Brenner, czyli poza włoskim Trentino zakwalifikowano do nich również południowy (vel środkowy z punktu widzenia zasięgu ówczesnego kraju koronnego) fragment Tyrolu, gdzie italofonów praktycznie nie było. Tym samym zanegowano wcześniejsze, obecne zwłaszcza w myśli irredentystycznej, przekonanie, że Tyrol zasadniczo nie jest jedną z ziem niewyzwolonych.
Przed Wielką Wojną późniejszy Tyrol Południowy, zamieszkany wedle austriackiego spisu ludności z 1910 roku przez 251 tysięcy osób, miał bowiem 89,0% mówiących po niemiecku, 3,8% po ladyńsku i 2,9% po włosku. Wśród 29,2 tysięcy mieszkańców Bolzano, późniejszej stolicy tych terenów, było 26,5 tysiąca Niemców wobec zaledwie 1,6 tysiąca Włochów (dane dla zsumowanych wtedy oddzielnych jeszcze gmin Bozen, Zwölfmalgreien i Gries; samo Bolzano liczyło 13,6 tys. mieszkańców). Trwające trzy i pół roku żmudne walki wzdłuż granicy włosko-austriackiej, w których Austriaków wspomagali Niemcy, zakończone zostały zawieszeniem broni w Villa Giusti pod Padwą (3 listopada 1918 roku). Tegoż samego 3 listopada 1918 zwycięskie wojska włoskie weszły do Trydentu, a następnie obsadziły dalsze obszary po Przełęcz Brenner. Oficjalnie zostały one przyznane Królestwu Włoch wraz z innymi byłymi ziemiami austriackimi mocą Traktatu w Saint-Germain-en-Laye (10 września 1919 roku).
Bozner Blutsonntag & Marsch auf Bozen
Historyczny Tyrol uległ tym samym rozpadowi na dwie (a nawet trzy) partie, z czego przy Austrii pozostał Tyrol Północny z Tyrolem Wschodnim, tj. okolicami miasta Lienz. Ten drugi region był tak odtąd nazywany z powodu odcięcia go od głównego korpusu terytorialnego przez włoski Tyrol Południowy. Do dziś zresztą bardziej bezpośrednia droga Innsbruck–Lienz korytarzowo wiedzie przez terytorium włoskie (Brunico, Dobbiaco). Na znak narodowej wspólnoty wiele miejscowości Południowoniemieckiego Obszaru Kulturowego (z większych: Bregencja, Graz, Innsbruck, Lienz, Linz, Salzburg, Wiedeń, Wiener Neustadt w Austrii czy Monachium, Norymberga, Rosenheim w Bawarii), nadało swym placom bądź ulicom nazwy odnoszące się do Południowego Tyrolu. W samej tyrolskiej stolicy, Innsbrucku, sąsiadem przydworcowego Südtiroler Platz są Brixner Straße, Brunecker Straße, Meraner Straße, Salurner Straße oraz Bozner Platz.
Tabliczka upamiętniająca Südtiroler Platz w Innsbrucku (domena publiczna). Ukształtowana na przełęczy Brenner nowa granica włosko-austriacka stała się wyraźnie naturalna z punktu widzenia geografii, a to za sprawą biegnącego tędy alpejskiego działu wód. Z jednej strony niejako wyrównano linię graniczną likwidując charakterystyczny dla dziewiętnastowiecznych konturów Austrii występ terytorialny, powstały poprzez wchłonięcie Trentino w 1815 roku, stosunkowo głęboko na kierunku Werony wcinający się w samo serce ziem włoskich i dotykający północnych brzegów jeziora Garda. Z drugiej zaś strony, jak widać choćby po przytoczonych wyżej statystykach, objęła ona tereny bezsprzecznie niewłoskie i równie bezsprzecznie niemieckie.
Polecamy e-book: „Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych”
Niejako automatycznie zrodziło to poważny konflikt narodowościowy, dodatkowo zaostrzony wprowadzonymi wkrótce rządami faszystów. 24 kwietnia 1921 roku, kiedy w Tyrolu pozostałym przy Austrii odbywał się plebiscyt za przyłączeniem do Rzeszy Niemieckiej, faszystowscy skwadryści włoscy, przybyli głównie z Werony i dowodzeni przez Achille Starace, potem jednego z czołowych eksponentów reżimu, zakłócili tradycyjny przemarsz Tyrolczyków w strojach ludowych ulicami miasta (Bozner Blutsonntag). Kilkanaście miesięcy później, 1 i 2 października 1922 roku, zatem na parę tygodni przed objęciem władzy w całym państwie, zorganizowali oni uderzający w ludność niemiecką Marsz na Bolzano (postrzegany czasami jako próba generalna przed Marszem na Rzym).
Provvedimenti per l'Alto Adige
Wraz z innymi włoskimi nabytkami Południowy Tyrol rychło poddany został polityce zmasowanej i wielopłaszczyznowej italianizacji. Za jej instrukcję posłużył przedstawiony 15 lipca 1923 roku przez włoskiego geografa Ettore Tolomei, urodzonego w trydenckim Rovereto w rodzinie przybyłej tam z Toskanii, swoisty manifest Provvedimenti per l'Alto Adige. Wśród sugerowanych w nim trzydziestu dwóch środków mających prowadzić do powyższego celu znalazł się zakaz używania toponimów niemieckich i zastąpienie ich włoskimi. Oparto się tu na specjalnym spisie ponad 16 tysięcy włoskich odpowiedników nazw niemieckich (i ladyńskich), wynajdywanych od schyłku XIX wieku z inicjatywy Tolomei i opublikowanego w 1909 a następnie 1916 roku przez Reale Società Geografica Italiana.
Włoska pocztówka z Bolzano, lata 30. (domena publiczna). Zabroniono także używania samej nazwy Tyrol wraz z jej derywatami, w zmian wprowadzając termin Górna Adyga, jak wspomniano proweniencji napoleońskiej, używany przez irredentystów (kontrpropozycjami były „Tirolo Italiano”, „Tirolo Trentino”, „Alto Trentino”). Do wykreślenia ze swych nazw słowa Tyrol zobligowano wszystkie zawierające je miejscowe podmioty. Każdego typu odnośne materiały graficzne, na przykład mapy czy widokówki, mogły być opatrywane tylko toponimami włoskimi. Wyłącznie po włosku musiały być podawane naturalnie także wszelkie oznaczenia publiczne.
Równie energiczne starania podjęto dla szybszej unifikacji gospodarczej tych ziem z resztą Italii. Włoskiemu nadano status jedynego języka dopuszczonego w użytku oficjalnym, kultura włoska utrzymała szerokie wsparcie instytucjonalne, skrzydła rozwinął też włoski instytut historyczny zajmujący się Górną Adygą. W odróżnieniu od Słowian w Wenecji Julijskiej tyrolscy Niemcy byli raczej izolowani niż asymilowani. Odsunięci od rozmaitych zajęć związanych z miastem zamknęli się w swych gettach wiejskich. W tym samym czasie Słoweńcy i Chorwaci podjęli z państwem włoskim bezpardonową i otwartą walkę, przybierającą takie przykładowo formy jak wypędzanie ze szkół włoskich nauczycieli, ataki na przedstawicieli włoskich służb porządkowych czy podkładanie bomb w budynkach włoskiej administracji publicznej.
Podobnie natomiast jak w Wenecji Julijskiej narodowemu oporowi przewodziło w Tyrolu niższe duchowieństwo katolickie (stosunki pomiędzy Państwem a Kościołem były więc w obu nabytych regionach dodatkowo bardziej napięte i obciążone niż gdziekolwiek indziej we Włoszech). W reakcji na pozbawienie nauczania w swym języku ojczystym Tyrolczycy zorganizowali sieć funkcjonujących zwykle pod protekcją Kościoła tajnych szkół domowych (Katakombenschulen). Przez granicę przemycano z Austrii i Niemiec podręczniki szkolne, które przed dystrybucją wśród uczniów często ukrywano na posesjach kościelnych.
Grande Bolzano
Południowy Tyrol stał się ponadto celem promowanej przez Rzym imigracji z innych rejonów Włoch, szczególnie mnogo napływającej tutaj po sąsiedzku z Veneto i Trentino. Temu też po części służyła kreacja Wielkiego Bolzano poprzez wcielenie w 1925 roku w granice miasta przyległej doń gminy Gries bei Bozen, rozprzestrzenionej na zachód od prawego brzegu potoku Talvera (w Bolzano uchodzącego do rzeki Isarco, która z kolei spływając od Brennero łączy się na południowych przedmieściach Bolzano z Adygą). Na pozyskanym tą drogą areale wzniesiono praktycznie całe nowe miasto, przeciwwagę dla starego niemieckiego na lewym brzegu.
Pomnik Zwycięstwa w Bolzano, centrum włoskie tkanki miasta (fot. Sailko, opublikowano na licencji Creative Commons Attribuzione 3.0 Unported). Było ono od początku włoskie, urbanistycznie i architektonicznie wytyczone w duchu faszystowskim, w krótkim czasie mające osiągnąć 100 tysięcy mieszkańców (w 1927 roku Bolzano zostało stolicą prowincji, w pierwszych bowiem latach po włoskiej aneksji tereny te podporządkowane były prowincji Trydent). Kolejnym krokiem było ulokowanie pod miastem w latach 1935–1936 dużej strefy przemysłowej, ściągającej rzesze włoskich robotników, wraz z tworzeniem dla nich i dla zatrudnionych w administracji państwowej nowych kwartałów mieszkaniowych Littorio (Novacella), Dux (Don Bosco) i Venezia (San Quirino). Akty w swej wymowie symboliczne to postawienie w Bolzano, tuż za mostem na rzece Talfer, kompleksu pomnikowego w formie łuku triumfalnego, Monumento alla Vittoria, celebrującego zwycięstwo Włoch nad Austro-Węgrami podczas minionej wojny światowej, tudzież przesunięcie Walther-Denkmal z głównego placu na miejsce mniej eksponowane.
Przeczytaj drugą część artykułu
Bibliografia
- 15.7.1923: Ettore Tolomeis 32 Provvedimenti per l'Alto Adige [w:] ZIS Zeitgeschichte Informationssystem [dostęp: 5 czerwca 2017 roku] <[https://www.uibk.ac.at/zeitgeschichte/zis/library/19230715.html]>.
- BAS. Comitato per la liberazione del Sudtirolo [w:] „Archivio 900” [dostęp: 5 czerwca 2017 roku] <[http://www.archivio900.it/it/sigle/sigl.aspx?id=899]>.
- Batowski Henryk, Rozpad Austro-Węgier 1914–1918, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1982.
- Fazzo Luca, Bolzano, successo dei sì per piazza della Vittoria [w:] „la Repubblica.it”, 7 października 2002 roku [dostęp: 5 czerwca 2017 roku] <[http://www.repubblica.it/online/politica/bolzano/bolzano/bolzano.html]>.
- Clark Martin, Współczesne Włochy 1871–2006, Książka i Wiedza, Warszawa 2009.
- Förg Nicola, Österreich, Polyglott-Reiseführer, München 2003.
- Gefürstete Grafschaft Tirol [w:] „Österreich-Ungarn” [dostęp: 5 czerwca 2017 roku] <[https://www.deutsche-schutzgebiete.de/kuk_tirol.htm]>.
- Gierowski Józef Andrzej, Historia Włoch, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1999.
- 100 Jahre Vereinigung der Gemeinde Zwölfmalgreien mit der Stadt Bozen [w:] „Citta di Bolzano Stadt Bozen [dostęp: 6 czerwca 2017 roku] <[http://www.gemeinde.bozen.it/stampa_context.jsp?area=19&ID_LINK=426&page=7429]>.
- Italien, Baedeker-Allianz-Reiseführer, Ostfildern 2003.
- Österreich. Tatsachen und Zahlen, Bundespressedienst, Wien 1959.
- Procacci Giuliano, Storia degli italiani, Laterza, Roma–Bari 1978.
- Speciale Sudtirolo, „Quaderni Padani”, nr 51-52, 2004.
- Storia [dell'Alto Adige] [w:] „Provincia Autonoma di Bolzano – Alto Adige” [dostęp: 5 czerwca 2017 roku] <[http://www.provinz.bz.it/729212/it/storia/storia.asp]>.
- Wereszycki Henryk, Historia Austrii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1986.
Redakcja: Tomasz Leszkowicz
