Polonika w Petersburgu
Ten tekst jest fragmentem książki Tomasza Jakubowskiego „Polonika w kolekcji grafiki w Państwowym Muzeum Historii Religii w Petersburgu”.
Polonika zgromadzone w Państwowym Muzeum Historii Religii w Petersburgu były do tej pory badane bardzo pobieżnie i w sposób przypadkowy. Dzięki kwerendzie przeprowadzonej w maju 2019 r. udało się wyróżnić pokaźny i ciekawy zbiór liczący ponad 400 obiektów przechowywanych w dziale Religie Zachodu. Grafika (Религии Запада. Графика). Jest on różnorodny i oddaje dzieje oraz charakter samego muzeum.
Muzeum zostało otwarte 15 listopada 1932 r. jako Muzeum Historii Religii Akademii Nauk ZSRR (Музей истории религии Академии наук СССР), w 1954 r. nazwane Muzeum Historii Religii i Ateizmu Akademii Nauk ZSRR. Mieściło się w dawnym soborze Kazańskiej Ikony Matki Bożej. W 1990 r. przemianowano je znowu na Muzeum Historii Religii, a rok później podjęto decyzję o przeniesieniu go do nowej siedziby przy ul. Poczdamskiej 14 (ros. Почтамтская ул., 14, Санкт-Петербург, Ленинградская обл., 190000), co nastąpiło dopiero w 2000 r. Od tej pory rozpoczął się rozwój placówki, w której obecnie znajdują się profesjonalne pracownie konserwatorska i fotograficzna oraz znakomicie wyposażone magazyny. Prowadzi ona szeroko zakrojoną działalność naukową i kulturalną, stopniowo opracowując swoje kolekcje.
Muzeum powstało „na surowym korzeniu”, miało to związek z otwartą w 1930 r. w Pałacu Zimowym ogromną wystawą antyreligijną. Pokazano na niej obiekty pochodzące z Muzeum Antropologii i Etnografii Piotra Wielkiego (Kunstkamera), Biblioteki Akademii Nauk w Petersburgu (wówczas biblioteka Akademii Nauk ZSRR w Leningradzie), Ermitażu oraz muzeów Rosji. Stanowiły one pierwszą kolekcję otwartego w 1932 r. nowego muzeum w dawnym soborze Kazańskiej Ikony Matki Bożej. W 1947 r. do Muzeum Historii Religii w Leningradzie trafiły obiekty pochodzące ze zlikwidowanego wówczas moskiewskiego Centralnego Muzeum Historii Religii (powstałe w 1929 r., do 1942 r. nosiło nazwę Centralnego Muzeum Antyreligii – Центральный антирелигиозный музей).
W 1951 r. odbyła się w soborze Kazańskiej Ikony Matki Bożej duża wystawa, wówczas obiekty z części zatytułowanej Historia papiestwa i inkwizycji, pozostały już w leningradzkim muzeum. W latach 1952–1953 do muzeum dotarły kolejne zbiory z nieistniejącego już Centralnego Muzeum Antyreligijnego w Moskwie, w tym szczególnie nas interesujące dwa wagony z 92 skrzyniami zawierającymi dokumenty i książki z biblioteki, wywiezione w 1939 r. z Wyższego Seminarium Duchownego znajdującego się we franciszkańskim klasztorze w Pińsku, które w dokumentach określane były jako „Materiały pińskie” lub „Dokumenty pińskie”. Przez kolejne lata muzeum zasilane było zakupami oraz sporadycznie darami osób, które powierzały mu swoje pamiątki rodzinne. W tak zbudowanej kolekcji, obok dużego fragmentu zbiorów pochodzącego z Pińska, znalazły się niewielkie zespoły lub pojedyncze egzemplarze obejmujące szeroko rozumiane polonika.
Polonika
W wielu działach Państwowego Muzeum Historii Religii w Petersburgu znajdują się polonika. Ich wyodrębnienie stanowi duży problem dla kuratorów, bowiem często są to pojedyncze obiekty pośród całej dużej kolekcji, jak w wypadku judaików. Czasem dzięki określeniu języka dokumentu w opisie katalogowym udaje się wyodrębnić taką grupę. Zbiory Państwowego Muzeum Historii Religii związane są z historią nie tylko Europy Wschodniej czy też Środkowo-Wschodniej, ale także przyległych do Rosji państw azjatyckich, tak więc polonika stanowią znikomy procent muzealnych kolekcji. Szacunkowe liczby poloników, według informacji uzyskanych w poszczególnych działach, wyglądają następująco:
Dział Grafiki (Религии Запада. Графика) – ok. 1000 poz.
Dział Rzeźb, monet i medali (Религии Запада. ДПИ) – ok. 4000 poz.
Dział Malarstwa (Религии Запада. Живопись) – ok. 20 poz.
Dział Starych Druków (Редкая книга) – ok. 200 poz. 5
Dział Judaików (Иудаизм) – 1 obraz, pojedyncze grafiki związane z Polską, ale także sprzęty liturgiczne, druki i tym podobne pochodzące z synagog istniejących niegdyś na wschodnich terenach Rzeczpospolitej.
Dział Fotografii (Негатека) – brak danych.
Dział Grafiki
W dziale tym znajduje się ok. 14 tys. obiektów. Po kwerendzie przeprowadzonej przez kuratorkę kolekcji Nataszę Susłową obiektów określonych jako polonika było ok. 1000. Podczas selekcji materiału przyjęto następujące kryterium: obiekt pochodzi z dawnych ziem polskich w granicach II Rzeczypospolitej; obiekt zawiera inskrypcje w języku polskim, łacińskim, rosyjskim, niemieckim lub innym, ale przedstawienie osoby, budynku, wydarzenia jest ściśle związane z Polską, jej kulturą i historią. Jednak przy takiej procedurze mogły zostać pominięte obiekty z inskrypcją jedynie w języku rosyjskim i powstałe na terenie Rosji, ale odnoszące się np. do polskiej diaspory.
Po przejrzeniu przez piszącego te słowa materiału zgromadzonego w muzeum nastąpiła jego selekcja związana z koniecznością opracowania katalogu, do którego zdecydowano się zakwalifikować 429 obiektów. Pozostałe ok. 650 odrzuconych pozycji to m.in. reprodukcje malarstwa głównie włoskiego z wydawanych przed 1939 r. albumów (ok. 150 szt.). Zawarte one były zarówno w luźnych egzemplarzach, jak i w teczkach, naklejone na podkładki nie miały jednak żadnych znaków proweniencyjnych. Według inwentarza, w dużej mierze pochodziły z Wyższego Seminarium Duchownego w Pińsku i prawdopodobnie były wykorzystywane do edukacji religijnej związanej z tematyką przedstawień, np. Droga Krzyżowa, Wniebowstąpienie, pokłon pasterzy. Znalazły się tutaj także cztery fioletowe teczki zawierające 131 przedstawień scen biblijnych w tym 11 sztuk z niezidentyfikowanego wydawnictwa niemieckiego. Wśród luźnych reprodukcji o tematyce biblijnej większość pochodziła z publikacji Bóg-Człowiek w opisie Ewangelistów. Nowy synoptyczny przekład czterech Ewangelii w jednej. Na podstawie tekstu greckiego z objaśnieniami opracował Ks. Władysław Szczepański T.J. Z przedmową J. E. Arcybp. J. Bilczewskiego. Dzieło zdobi 34 obrazów Jana Fra Angelika, mapa Palestyny i wiele rycin, wydanej w Rzymie przez Papieski Instytut Biblijny oraz w Warszawie i Krakowie przez Gebethnera i Wolffa w 1914 r. Dzieło zawiera reprodukcje obrazów Fra Angelica wykonane przez Luigiego Salomone. W zbiorze grafiki znajdują się także wybrakowany egzemplarz pierwszego polskiego wydania Biblii Gustava Doré (1873) oraz ok. 250 luźnych ilustracji z tego wydawnictwa.
Zainteresował Cię ten fragment? Koniecznie zamów książkę Tomasza Jakubowskiego „Polonika w kolekcji grafiki w Państwowym Muzeum Historii Religii w Petersburgu” bezpośrednio pod tym linkiem!
Ostatnią grupą obiektów nieujętych w katalogu, chociaż nie w całości, jest zbiór tzw. świętych obrazków i niewielkich druczków z modlitwami, ale też druków okolicznościowych. W grupie tej znalazło się ok. 120 tzw. świętych obrazków, z których wiele pochodzi już z drugiej połowy XX w., a nawet z ostatnich lat, czasu pontyfikatu papieża Franciszka. Jednak kilka starszych przykładów umieściłem w katalogu, aby zaznaczyć nie tylko ich obecność wśród poloników Działu Grafiki, ale i zawarty w nich potencjał badawczy. W taki sam sposób postąpiłem w wypadku druków okolicznościowych i druków z modlitwami. W katalogu znalazły się te, które można było związać czy to z wydarzeniami historycznymi, czy to z konkretnymi osobami, np. dzięki odręcznej dedykacji zamieszczonej na odwrociu. Czasami jest to jedyny ślad po człowieku, zawarty w nieistotnym z pozoru wpisie.
Inne obiekty, z których dokonano wyboru, to ok. 200 oleodruków wydawanych w Częstochowie oraz na Śląsku, w znajdującej się wówczas na terenie Niemiec drukarni w Nowej Rudzie. Z tego materiału do katalogu włączono 64 przedstawienia, dla których określenie polonika jest jak najbardziej adekwatne. Są to druki ściśle związane z ziemiami polskimi, bądź niemieckimi, a obecnie znajdującymi się w granicach Polski, jak Wambierzyce, oraz takie przedstawienia, gdzie wśród trójjęzycznej wersji tytułu (niemiecki, polski, łacina), dominował tytuł polski umieszczony pośrodku. Wszystkie te obiekty mają proweniencję polską i pochodzą ze zbiorów kościołów znajdujących się na terenach II Rzeczpospolitej.
Trzy przywileje dla klasztoru Franciszkanów w Pińsku
Konfirmacja przywileju królowej Bony, 22 stycznia 1556 r.
nr inw Б-7522-III
40 x 71 cm
czarny tusz, pergamin, kursywa starobiałoruska, po konserwacji, znaczne ubytki, u dołu podpisy królowej Bony – bona regina oraz, po starobiałorusku, sekretarza kancelarii Jana Makowieckiego (ok. 1515–1569)
W dokumencie potwierdzenie przywileju lokacyjnego klasztoru Franciszkanów wobec planowanych zmian zabudowy Pińska. Tekst zawiera opis granic posiadłości należących do franciszkanów w Pińsku i okolicach oraz wymiany działek dokonanej w latach 1552–1555 przez pińskiego naczelnika Stanisława Chwalczewskiego w imieniu królowej Bony. Dokument wydany na prośbę gwardiana Mikołaja. Z lewej strony napis dotyczący wykonania kopii do ksiąg grodzkich 5 stycznia 1742 r. i podpisy podstarościego grodzkiego pińskiego Franciszka Antoniego Szyrmy (zm. przed 1757), podczaszego Józefa Kurzenieckiego, wojskowego pisarza Antoniego Orzeszko.
Na rewersie: późniejsza nieczytelna adnotacja w języku polskim z cyfrą 9. Reprodukcja w: Описание рукописного отделения 1897, s. 45–47, poz. 13. Pergamin konserwowany w 1954 r. i 1967 r.
Matka Boska z Sulisławic
Zakład Litograficzny Romana Fertnera w Częstochowie
1886, chromolitografia, 51,3 x 37,2 cm
nr inw Б-2151/5-III
Sygnatury u dołu, z lewej: Nakład i litografia Romana Fertnera / dawniej W Kohna i Oderfelda w Częstochowie; z prawej: Układ i rysunek R Fertnera
U dołu dopuszczenie cenzury, z lewej: APPROBATUR: Varsaviae die 9/21 Octobris 1886 an.; z prawej: Доз: Цен: Варшава 23 Октября 1886 г.
Przedstawia obraz z Sulisławic, ukazujący Matkę Boską i stojącego w sarkofagu Chrystusa. Chrystus unosi obie ręce, pokazując rany na dłoniach. Za nim z prawej strony stoi Matka Boska, która jedną ręką obejmuje syna, drugą wskazuje na ranę w boku. Dookoła liczne wota. Kompozycja w złotej ramie na czarnym tle. Pod nią napis: Obraz N. P. Maryi w Sulisławicach.
Na awersie: w lewym górnym rogu liczba 137.
Na rewersie: przekreślona pieczątka z numerem 871-4447; u góry z prawej ołówkiem liczba 82.
Według najnowszych badań obraz pochodzi z 3. ćwierci XV w. [o obrazie zob. Jurkowalaniec 2001, s. 232–233, poz. 245]. Do Polski trafił w 1610 r. przywieziony przez Dorotę Ogrufinę, rosyjską brankę pojmaną przez Wespazjana Rusickiego pod Moskwą. Pod koniec swego życia podarowała wizerunek kościołowi. W 1655 r. biskup krakowski Andrzej Trzebicki zezwolił na kult obrazu. Obraz koronowany został w 1913 r., ale korony skradziono w 1940. Ponowna koronacja odbyła się w 1991 r.
Zainteresował Cię ten fragment? Koniecznie zamów książkę Tomasza Jakubowskiego „Polonika w kolekcji grafiki w Państwowym Muzeum Historii Religii w Petersburgu” bezpośrednio pod tym linkiem!
Matka Boska z Tarnowca
Zakład Litograficzny Romana Fertnera w Częstochowie nakładem Jana Poznańskiego w Warszawie
1891, oleodruk, chromolitografia, 53 x 37,5 cm
nr inw Б-2116/2-III
Sygnatury pod kompozycją, pośrodku: Chromo.-Lit R Fertnera w Częstochowie.; z prawej: Nakładem Jana Poznańskiego w Warszawie, ul Ś-to Jerska No 34.
Pod kompozycją dopuszczenie cenzury, z lewej: No 3456. Approbatur. Varsaviae die 1 (13) Augu- sti 1891 an. / Одобрено въ Варшавѣ. 1 (13) Авгусtа 1891 г.; z prawej: Дозволeно Цензурою, г. Варшавa 16 Августа 1891 года.
Wizerunek figury Matki Boskiej z Tarnowca, pochodzącej według tradycji z XV w. Matka Boska trzyma Dzieciątko Jezus i berło, stoi na półksiężycu. U stóp troje dzieci. Całość na trzystopniowej podstawie. Nad figurą wstęga podtrzymywana przez anioły, z napisem: Matka Boska w Tarnowcu. Kompozycja w złotej ramie na białym tle. Pod nią napis złotymi literami: Matka Boska w Tarnowcu.
Na awersie: w lewym górnym rogu liczba 135; w prawym górnym rogu data 21 II 92.
Na rewersie: przekreślona pieczątka z numerem 871-4463; u góry z prawej ołówkiem liczba 88.
Odkrycie żup solnych w Bochni przez św. Kingę
Autor wzoru: Florian Stanisław Cynk (1838–1912)
Kraków: Wydawnictwo „Polonia” [1927–1947]
pocztówka, 14 x 9 cm
nr inw Б-476/44-III
Na awersie reprodukcja obrazu Floriana Stanisława Cynka; data powstania oryginału nieustalona. Pod kompozycją napis: Fl. Cynk. / Odkrycie żup solnych w Bochni przez św. Kingę.
Na rewersie: nadruk W roku 1239 św. Kunegunda (Kinga) otrzymała od swego ojca króla Beli kopalnię soli w Marmarosz. Pierścień przez nią tam wrzucony znaleziono potem przy odkryciu Kopalni soli w Bochni.; oznaczenie Nr 114.
Przedstawienie ilustruje legendę o pierścieniu św. Kingi (1234–1292), córki króla węgierskiego Beli IV, księżnej krakowskiej i sandomierskiej, żony Bolesława Wstydliwego. W Bochni od 1248 r. wydobywano sól. Prawdopodobnie św. Kinga sprowadziła górników z Węgier, którzy pomogli stworzyć pierwszy szyb wydobywczy. Legenda opowiada o tym, że święta wrzuciła złoty pierścień do jednej z kopalń na Węgrzech, który został odnaleziony w pierwszej bryle soli wydobytej w Bochni. Na ilustracji widzimy górnika podającego pierścień świętej.
Piosenka ochotników polskich
Autor wzoru: Józef Ryszkiewicz (1856–1925)
Warszawa: Chlebowski i Michałowski p f „Świt”, 1915, Z[akłady] G[raficzne] B Wierzbicki i S-ka
pocztówka, 9 x 14 cm
nr inw Б-8340-III
Na awersie reprodukcja akwareli Józefa Ryszkiewicza sygnowanej u dołu z lewej, z prawej strofy pieśni: PIOSENKA / OCHOTNIKÓW POLSKICH / Słychać trąbkę, rżenie koni, / Boju hasło! Pośród błoni, / Wpada oddział już do wioski, / Przodem sztandar Matki Boskiej / Obraz pięknie wyszywany, / Widać na nim. To ułany! / Niech wam szczęścia gwiazda świeci, / Naprzód! z wiarą, polskie dzieci!-.
Na rewersie: adres wydawniczy Chlebowski i Michałowski p. f. „Świt” w Warszawie, nazwa drukarni Z.G.B. Wierzbicki i S-ka; drukowane pozwolenie cenzury z datą 6 lutego 1915 r.: Д.B. Ц. Варш. 16/II 1915 г.
Autor pieśni nieznany.
Karol Ferdynand Waza
Willem Hondius (po 1597–1652) wg Daniela Schultza (ok 1615–1683)
1650, miedzioryt, 39 x 26,5 cm
nr inw Б-3710-III
Sygnatura pod napisem z prawej: Daniel Schultz pinxit.
Portret w owalu na tle prostokąta, popiersie zwrócone w prawo. U dołu tablica z napisem: SERENISSIMO AC REVERENDISSIMO PRINCIPI AC / DOMINO DÑO CARLO D.G. POLONIÆ ET SUECIÆ / PRINCIPI, EPISCOPO PLOCENSIS ET VRATISLAVIENSIS, / ABBATI CLARÆ TUMBÆ OPOLIENSI ET RATIBORI: / ENSI DUCI, ETC. ETC. DNO SUO CLEMENTISSIMO. / Hanc Illust mæ Cels mi suæ effigiem in perpetuum devotissimi cultus monumentum, æri incisam eidem Illmæ Cels m i suæ / Humillime Dat Dicat Consecrat Wilhelm Hondius Hago Batavus S R M. Polon: et suec: Chalcographus privilegiatus. / Cum privilegio S. R. M.tis Gedani CI I CL.
Na rewersie: adnotacja w języku rosyjskim; niebieska pieczątka niewypełniona; ołówkiem oznaczenie ГМИР / КП-26359; niebieska pieczątka z numerem Г. Л. М. 28863/118.
Kompozycja wg obrazu Daniela Schultza znajdującego się w Muzeum w Nysie (nr inw. MNa- /S.A. 112; Steinborn 2004, s. 130–131, poz. 20).
Bibliografia: Block 1891, s. 60; Gdzie Wschód spotyka Zachód 1993, s. 421, poz. 448.
Karol Ferdynand Waza (1613–1655), królewicz polski, biskup wrocławski, biskup płocki.
Chrystus
nr inw Б-1141-III
Pod kompozycją tytuł w językach rosyjskim i łacińskim: Болеславь Бьегась / In hoc signo vinces.
U dołu, z lewej dopuszczenie cenzury: Дозв. ценз. Спб., 27 Февраля 1903 г.; z prawej: ПАР. CKOPOПЕЧАТНЯ П. O. ЯБЛОНСКAГO C. П. Б.
Na rewersie: przekreślona niebieska pieczątka z numerem 643-1735.
Odlew gipsowy rzeźby powstał przed 1901 r. i znajduje się w MNW (gips, wym. 180 x 103 x 35 cm, nr inw. 185082 MNW). Rzeźba wraz z pracami Wszechświat, Potężny Duch i Księga życia, była wystawiana w Salonie Krywulta w Warszawie w 1902 r., następnie na wystawie w Galerii Newski Pasaż w Petersburgu, prowadzonej przez M.A. Rudnickiego. Otwarcie wystawy w Petersburgu odbyło się 19 lutego 1903 r., nie powstał katalog, ale odnotowano ją w prasie polskiej i rosyjskiej. Xavier Deryng, monografista artysty, wspomina o tekstach w tygodniku „Kraj” (1903).
