Pol Pot – nieznane oblicze „Hitlera Azji”

Pol Pot (fot. ze zbiorów Romanian Communism Online Photo Collection, 45014X1X4).

„Pozostaną domy, w których nikt nie będzie mieszkał, pozostaną ulice, po których nikt nie będzie chodził, w dolinie rzeki o czterech ramionach fala krwi popłynie tak wysoko, że sięgnie brzucha broczącego w niej słonia. Z ludu khmerskiego ocaleje garść rozbitków, tak nieliczna, że może ją osłonić cień jedynego banana”.

Taki los dla Kambodżan zwiastowała jedna z przepowiedni, zawarta w starych khmerskich sagach. Zapewne nikt z powtarzających ją Khmerów nie zdołał przewidzieć, jak wiele prawdy znajdzie się w tych złowrogich słowach. Swojego spełnienia doczekały się one w osobie Pol Pota oraz stworzonej przez niego organizacji. Kim był ów najokrutniejszy człowiek w historii współczesnej Kambodży?

Dzieciństwo i wczesna edukacja Pol Pota

Pol Pot – a właściwie Saloth Sar, bo tak brzmiało jego właściwe imię i nazwisko – przyszedł na świat w niewielkiej wiosce Prek Sbauv w prowincji Kampong Thum, jako ósme z dziesięciorga dzieci Salotha Pena i Sok Nem. Dokładna data jego narodzin nie jest znana, najczęściej przyjmuje się, że był to 15 maja 1925 r. Mężczyzna pochodził z dość dobrze sytuowanej rodziny. Jego rodzice prowadzili dochodową farmę ryżową, co pozwalało im na częste składanie hojnych datków, np. na budowę buddyjskiej pagody czy obchody świąt religijnych w wiosce – rodzina Sara wyróżniała się bowiem wyjątkową pobożnością. Oprócz tego, posiadała też dość mocne powiązania z dworem królewskim. To właśnie te znajomości w dużej mierze pomogły młodemu Salothowi podjąć edukację. Zanim jednak został wysłany do szkoły w Phnom Penh, rodzice postanowili zapisać go na rok do klasztoru Vat Botum Vadei, gdzie opanował czytanie i pisanie, a także poznał podstawy religii buddyjskiej.

Po ukończeniu edukacji w klasztorze, Saloth Sar kontynuował naukę w prywatnej szkole katolickiej „Miche”. Ponieważ zajęcia prowadzone były w niej przez księży wyłącznie w języku francuskim, młodzieniec dość dobrze go opanował, a wraz z nimi także i podstawy religii chrześcijańskiej oraz literatury europejskiej. Przyszły dyktator uczył się przeciętnie, dlatego też kolejny etap edukacji podjął w szkole w Kompong Cham, nie zaś w Phnom Penh, gdzie nie sprostał wysokim wymaganiom placówki. Jako gimnazjalista grywał w orkiestrze na skrzypcach, w tym też czasie zrodziło się jego zamiłowanie do poezji. Wciąż jednak osiągał raczej słabe wyniki w nauce. Sytuacja ta, w połączeniu z zawirowaniami wojennymi z 1945 r., spowodowała, że edukacji nie ukończył. Po stabilizacji warunków w kraju zapisał się do szkoły technicznej, przysposabiając się na stolarza. Również i tego kierunku nie ukończył – wkrótce bowiem okazało się, że losy Salotha mają potoczyć się w zgoła odmienną stronę.

Studia we Francji

Po roku nauki rzemiosła stolarskiego, Saloth Sar znalazł się w grupie młodych Khmerów ubiegających się o stypendium naukowe we Francji. Mimo, iż oferta skierowana była dla najzdolniejszych uczniów, a późniejszy Pol Pot nie tylko nie wyróżniał się wynikami w nauce, ale i nie ukończył liceum ani szkoły technicznej, udało mu się zakwalifikować na prestiżowy wyjazd. Chociaż sam zainteresowany, jak i jego starszy brat Loth zaprzeczają, jakoby pomóc w tym miały czynniki zewnętrzne, dziś przypuszcza się, iż niemały wpływ na to wyróżnienie miały powiązania z dworem królewskim i znajomości z wpływowymi osobami. Po przybyciu do stolicy Francji w 1949 r., Saloth zapisał się do Instytutu Radiotechniki i Elektryczności. Nie uczęszczał jednak na zajęcia, jego głowę zaprzątały bowiem ważniejsze sprawy – polityka i działalność publiczna.

Popiersie Pol Pota w Muzeum Ludobójstwa Tuol Sleng (fot. Albeiror24, domena publiczna).

Zetknięcie z ideologią komunistyczną

Wraz z kolegami – Ieng Sarym, Khieu Samphanem, Son Senem czy Hu Nimem – obracał się w środowiskach komunistycznych, w których poznał programowe dzieła tej ideologii, takie jak chociażby „ABC komunizmu” Nikołaja Bucharina i Jewgienija Prieobrażeńskiego, „Manifest komunistyczny” Karola Marksa i Fryderyka Engelsa czy „O nowej demokracji” Mao Zedonga. Oprócz tego, Saloth Sar żywo interesował się również burzliwą historią ruchów społecznych, przy czym najbardziej absorbowała go tematyka stosowania terroru i przemocy w warunkach rewolucyjnych. Funkcjonalność komunistycznych idei khmerscy studenci mieli okazję sprawdzić w praktyce w Jugosławii w 1950 r., do której udali się w ramach odbudowy tamtejszego Domu Studenckiego, zniszczonego na skutek hitlerowskiej agresji. To właśnie w Zagrzebiu Saloth Sar zetknął się z takimi ideami, jak: bezwzględna kolektywizacja rolnictwa, autarkia gospodarcza czy woluntaryzm. Ich realizacja spodobała mu się na tyle, że w przyszłości postanowił na nich oprzeć budowę nowego porządku w Kambodży.

W 1952 r. Saloth Sar zapisał się do Francuskiej Partii Komunistycznej. Równocześnie zaczął angażować się w dziennikarstwo w lewicowej prasie, publikując pod pseudonimem „Rdzenny Khmer” swoje przemyślenia na temat nowego porządku oraz podejmując coraz ostrzejszą krytykę władz w Kambodży. W tym też czasie poznał swoją przyszłą żonę – Khieu Ponnary, starszą o kilka lat absolwentkę Sorbony, pierwszą w historii Kambodży kobietę posiadającą uniwersyteckie wykształcenie. Być może dzięki temu, jak i dzięki poglądom politycznym zbliżonym do Salotha, została w przyszłości nazwana „Matką Rewolucji”.

Zaabsorbowany działalnością polityczną przyszły dyktator nie miał czasu na naukę, dlatego też stracił stypendium i w grudniu 1952 r. powrócił do Kambodży – bez dyplomu, ale za to z wielkimi ambicjami i planem radykalnej przebudowy państwa.

Polecamy e-book Mateusza Kuryły – „Powaby totalitaryzmu. Zarys historii intelektualnej komunizmu i faszyzmu”

Lon Nol, kambodżański dyktator w latach 1970-1975 (domena publiczna).

Początek walki o idee

Po powrocie do ojczyzny Saloth Sar zaczął szukać możliwości rozwijania swoich rewolucyjnych idei. Niemal od razu zgłosił akces do Komunistycznej Partii Kambodży, w wyniku czego – po wstępnej weryfikacji – skierowany został do bazy partyzanckiej Viet Minhu w północnej części kraju. Początkowo pełnił tam zadania wyłącznie pomocnicze, co niewątpliwie raniło jego polityczne ambicje, szybko jednak awansował w partyjnej hierarchii. Tymczasem, dzięki posiadanym znajomościom, otrzymał posadę nauczyciela w prywatnym kolegium Chamraon Vihea, gdzie prowadził zajęcia z historii, geografii, języka francuskiego i wychowania obywatelskiego. Niedługo jednak trwała jego kariera pedagoga. W 1961 r. objął funkcję sekretarza nowo powstałej Khmerskiej Partii Pracującej i zaczął sięgać po coraz bardziej wpływowe stanowiska. Szybko jednak musiał przejść do działalności konspiracyjnej – po tym bowiem, jak kambodżańskiemu księciu Sihanoukowi nie udało się zjednać sobie inteligenckiej lewicy, przystąpił on do inwigilowania i aresztowań komunistycznych polityków.

Partyzancka działalność antyrządowa

Na fali manifestacji i prześladowań Saloth Sar, wraz z czołowymi przedstawicielami obozu komunistycznego, w 1963 r. opuścił stolicę i rozpoczął kolejny etap swojej działalności. Skończył z ukrywaniem rewolucyjnych poglądów pod wizerunkiem nauczyciela – od tego czasu przystąpił do otwartej kontestacji legalnych władz Kambodży. Partyzancki styl jego życia trwał siedem lat – przez ten czas ukrywał się w dżungli, prymitywnych bazach i wsiach, przygotowując zaplecze do przeprowadzenia ogólnokrajowego przewrotu. Sposobność ku temu nadarzyła się w dużej mierze dzięki splotowi czynników zewnętrznych oraz chaosowi, w jakim pogrążyła się Kambodża. Dla działalności khmerskich aktywistów podatny grunt stworzył przede wszystkim dokonany w 1970 r., w dużej mierze z inspiracji i przy pomocy CIA, zamach stanu generała Lon Nola i jego nieudolne rządy, a także przypuszczone przez Amerykanów bombardowania Kambodży, mające na celu zniszczenie należących do Wietnamczyków baz komunistycznych. Coraz bardziej radykalizujący się Saloth Sar, zwany również „Bratem Numer Jeden”, zmienił nazwę partii na „Komunistyczna Partia Kampuczy”, sam zaś przybrał pseudonim „Pol Pot” i przystąpił do realizacji swojego rewolucyjnego planu.

Dowództwo w organizacji Czerwonych Khmerów i przejęcie władzy w kraju

23 marca 1970 r., w odpowiedzi na wewnętrzne zawirowania w Kambodży, Khmerowie powołali do życia FUNK – Zjednoczony Front Narodowy Kampuczy. Organizacja ta miała łączyć we wspólnej walce wszystkich mieszkańców kraju, którym „bliskie są ideały niepodległości, demokracji, neutralności, postępu, socjalizmu, buddyzmu, nacjonalizmu, integralności terytorialnej i antyimperializmu”. Niedługo po tym powstał także GRUNK – Królewski Rząd Zjednoczenia Narodowego Kampuczy, z tymczasową siedzibą w Pekinie. Szeregi tych organizacji zasilali w większości Czerwoni Khmerzy, dążący do przejęcia władzy w kraju, co ułatwiło im w dużej mierze poparcie społeczne. Pogłębiający się kryzys, brak paliwa, leków, żywności i szerząca się korupcja, a do tego ogromna fala zniszczeń, spowodowana amerykańskimi bombardowaniami, sprawiły, że szeregi organizacji Czerwonych Khmerów zasilało coraz więcej chłopów, szukających nie tylko poprawy warunków życia, ale i zemsty.

W 1970 r. do Kambodży powrócił Pol Pot. Po serii walk oraz wycofaniu się wojsk amerykańskich, władzę w zniszczonym i osłabionym wojną kraju przejęli Czerwoni Khmerzy. 17 kwietnia 1975 r., w atmosferze ogólnej radości, wkroczyli do Phnom Penh. Powitani jako wyzwoliciele, niemal natychmiast przystąpili do całkowitej reorganizacji i przebudowy państwa.

Pol Pot (drugi od lewej) w czasie spotkania z Nicolae Ceauşescu, 1978 r. (fot. ze zbiorów Romanian Communism Online Photo Collection, 45014X1X4).

Realizacja zbrodniczej ideologii

„Nie będzie (…) w naszym kraju szczęścia osobistego i rodzinnego, nie będzie radości. Każdy będzie pracował tylko dla władzy, by zadowolić jej żądania. Zabronione zostanie posługiwanie się wszelkimi środkami lokomocji: samochodem, motocyklem, rikszą rowerem. Każdy Khmer będzie musiał nosić jednakowy czarny ubiór. (…) Zjedzenie porcji większej niż określona norma będzie grozić najsroższą karą – nawet rozstrzelaniem…” [M. Warneńska, „Śladami Pol Pota”].

W taki sposób anonimowy autor – najprawdopodobniej sam książę Sihanouk – zapowiedział w 1955 r. na łamach pisma „Nacjonalista” losy Kambodży po przestawieniu jej na komunistyczne tory. Słowa te okazały się nad wyraz prorocze. Po objęciu steru rządów, Saloth Sar, występujący odtąd jak Pol Pot, zmienił nazwę państwa na „Demokratyczna Kampucza”, a rok 1975 ogłosił „Rokiem Zero”. Miał on oznaczać początek budowy nowego porządku w państwie. Główne tezy rewolucyjnego planu sprowadzały się do ewakuacji miast, likwidacji pieniądza, ustanowienia komun rolniczych, autarkii oraz nastawienia gospodarki na produkcję ryżu. Oprócz tego Pol Pot zamierzał również wyeliminować wszystkich potencjalnych wrogów, których dostrzegał w duchownych, przedstawicielach reżimu Lon Nola oraz ludności pochodzenia wietnamskiego.

Polecamy e-book Pawła Sztamy pt. „Inteligenci w bezpiece: Brystygier, Humer, Różański”:

Pomnik przyjaźni kambodżańsko-wietnamskiej, upamiętniający interwencję armii wietnamskiej przeciw Czerwonym Khmerom z 1979 r. (domena publiczna).

Pol Pot przystąpił również do budowy nowego społeczeństwa, dzieląc Kambodżan na trzy kategorie: ludność o pełnych prawach (starą), kandydatów oraz ludność pozbawioną jakichkolwiek praw (młodą) – ta ostatnia nie miała nawet prawa do otrzymywania żywności. Szeregi owej grupy zasilili głównie właściciele ziemscy, oficerowie, urzędnicy i nauczyciele, a także mieszkańcy miast. Warto tu zauważyć, że ostrze swojego reżimu Pol Pot skierował głównie w grupę ludzi, którą sam reprezentował – jako nauczyciel, kształcony za granicą, pochodzący z zamożnej rodziny i powiązany z dworem królewskim.

W efekcie czteroletniej dyktatury Pol Pota śmierć poniosło ponad 2,5 mln mieszkańców Kambodży. Z racji, iż cała populacja wynosiła ok. 7 mln, reżim „Hitlera Azji” przypłacił życiem co trzeci mieszkaniec Demokratycznej Kampuczy. Sam kraj pogrążył się w głębokim kryzysie. Brak elektryczności, czystej wody i środków sanitarnych, zniszczone drogi i linie kolejowe, sparaliżowanie funkcjonowania banków, szkół i szpitali – to tylko fragmentaryczny obraz spuścizny, jaką pozostawili po sobie Czerwoni Khmerzy.

Zbrodnia bez kary – śmierć dyktatora

Na skutek interwencji wietnamskiej w 1978 r., Czerwoni Khmerzy uciekli do dżungli, z której – dzięki pomocy finansowej USA – kontynuowali działania partyzanckie. W 1985 r. Pol Pot oficjalnie wycofał się z życia politycznego, jednak aż do 1990 r. znajdował się pod ochroną żołnierzy tajskich – wtedy to, po wycofaniu się wojsk wietnamskich z Kambodży, Tajlandia „wymówiła” bazy Czerwonym Khmerom. Z biegiem lat dotychczasowi wspólnicy zaczęli odsuwać się od „Brata Numer Jeden”, przechodząc na stronę rządową, którą to Pol Pot zbojkotował. Były dyktator nie zrezygnował jednak ze swojej zbrodniczej działalności. W 1997 r. zlecił zabójstwo jednego z najbliższych współtowarzyszy jeszcze z paryskich czasów – Son Sena i jego jedenastoosobowej rodziny. W odpowiedzi na to jego byli wspólnicy urządzili mu pokazowy proces, skazując go na dożywotni areszt domowy. Nie odbywał jednak długo swojej kary. 15 kwietnia 1998 r. zmarł – według oficjalnej wersji na zawał serca – dożywszy 73 lat.

Nigdy nie odpowiedział za swoje zbrodnicze rządy i masowe egzekucje, nigdy się tez do nich nie przyznał, nazywając je wietnamskimi falsyfikacjami. W jednym z wywiadów udzielonych przed śmiercią Nate’owi Thayerowi z „Far Eastern Economic Review” przyznał: „Byliśmy jak dzieci uczące się chodzić. Walczyłem nie po to, aby mordować ludzi, naszą walkę prowadziliśmy, by zapobiec wietnamizacji Kambodży. Moje sumienie jest czyste”.

Bibliografia:

• Bartuś A., Ludobójstwo w Kambodży: znaczenie wymierzenia sprawiedliwości dla pamięci narodu, „Chorzowskie Studia Polityczne”, nr 6, 2013, [dostęp online: 16.05.2020].
• Froberg-Idling P., Uśmiech Pol Pota (o pewnej szwedzkiej podróży przez Kambodżę Czerwonych Khmerów), Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2010.
• Ostaszewski P., Kambodża. Zapomniana wojna 1970-1975, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2003.
• Panacheda M., Pol Pot jako przykład komunistycznego tyrana we współczesnym świecie, „Zeszyty Naukowe Ruchu Studenckiego” nr 2, 2013, [dostęp online: 16.05.2020]
• Short P., Pol Pot. Pola śmierci, Wydawca Prószyński i Ska, Warszawa 2016.
• Warneńska M., Śladami Pol Pota, Świat Książki, Warszawa 1999.

Redakcja: Paweł Czechowski

Polecamy e-book Tomasza Leszkowicza – „Oblicza propagandy PRL”:

Książka dostępna również jako audiobook!