Po wolność na barykady. Powstanie łódzkie 1905 roku

W pierwszych latach XX wieku Rosję ogarnął pogłębiający się kryzys ekonomiczny i społeczny, a przeciągająca się wojna rosyjsko-japońska obnażyła wszystkie słabości imperium Romanowów. Rosnące społeczne niezadowolenie znalazło ujście w postaci rewolucji. Wybuchła ona po tym, gdy 22 stycznia 1905 roku w brutalny sposób spacyfikowano pokojową, 150-tysięczną manifestację petersburskich robotników pragnących wręczyć carowi petycję z prośbą o poprawę warunków życia ludu. Ów przejaw niczym nieuzasadnionej, despotycznej agresji ze strony władz, wywołał falę solidarnościowych strajków, manifestacji i ogólnego wzrostu napięcia społecznego, która rozlała się po całym kraju.

Rosyjscy kawalerzyści blokują drogę demonstracji zmierzającej z petycją do Cara w kierunku Pałacu Zimowego, 22 stycznia 1905 roku (tzw. „krwawa niedziela”) (fot. ze zbiorów Bundesarchiv, Bild 183-S01260, na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Germany)

W tym czasie daleko było jeszcze do takiego wzrostu poziomu niezadowolenia, by mogło ono uruchomić procesy nieodwracalne w skutkach. Kolejne wystąpienia robotników, również w Łodzi, unaoczniały jednak istnienie ogromnego potencjału społecznego. Wspomniane miasto, pełne sprzeczności ekonomicznych i narodowościowych, uważane przez wielu obserwatorów z epoki za dziwną, industrialną i kosmopolityczną narośl w obrębie tradycyjnie agrarnego polskiego organizmu narodowego, nie było raczej uważane za miejsce, w którym mogłyby dokonywać się wydarzenia polityczne o randze ogólnopolskiej. Wśród mieszkańców „polskiego Manchesteru”, wywodzących się ze wszystkich warstw społecznych, istniała silna potrzeba wyartykułowania ukrywanych dotąd emocji i potrzeb. Ludzie łączyli się wokół idei równościowych, dających nadzieję na sprawiedliwość społeczną i zrzucenie jarzma rusyfikacji. Rolę, którą pełnią dziś tzw. media społecznościowe, pełniły wówczas nielegalne ulotki, tajne zebrania, uliczne wystąpienia agitatorów, wreszcie zaś poczta pantoflowa. Powstawały warunki, w których pojedyncza iskra mogła wywołać trudne do przewidzenia skutki.

Powstanie łódzkie – przeczytaj również:

• Wielka klęska carskiej Rosji: bitwa pod Mukdenem
• Prawosławny duchowny i krwawa niedziela 1905 roku

Iskra

W rozemocjonowanym tłumie nigdy nie brakuje jednostek charakteryzujących się wyjątkowo – nawet jak na otoczenie, w którym się znajdują – podniesionym poziomem negatywnych emocji. Skłonności do konfrontacji z policją ujawniały się zwłaszcza w środowisku robotniczym, niewyrobionym politycznie, za to cechującym się relatywnie najwyższym stopniem frustracji. 18 czerwca doszło do spotkania patrolu wojskowego złożonego z 6 kozaków, 18 dragonów i konnego policjanta z pochodem robotników wracającym z majówki w lesie łagiewnickim. Majówki takie pełniły głównie rolę festynu, wyjątkowa atmosfera polityczna tamtych czasów sprawiała jednak, iż pochód miał wszelkie cechy manifestacji politycznej – robotnicy nieśli sztandary i śpiewali patriotyczne i rewolucyjne pieśni. Nie brakowało również i broni. Starcie stało się nieuniknione.

Uroczysty pogrzeb pięciu ofiar starć, który miał miejsce 20 czerwca, nie doprowadził jeszcze do wybuchu. Stało się tak głównie dzięki zachowaniu wojska, które spokojnie przypatrywało się 50-tysięcznej demonstracji. Demonstranci, zachęceni bierną postawą służb, poczuli swą siłę; wytworzyła się wśród nich ułuda bezpieczeństwa. Zupełnie inne nastroje panowały po stronie władz. Bierność wojska uznano za oznakę słabości i zażądano od dowódców większej aktywności w tłumieniu „buntu”.

21 czerwca, dzień przed Bożym Ciałem, po ulicach Łodzi zaczęła krążyć, być może inspirowana przez same władze, a być może przez agitatorów stronnictw rewolucyjnych, prowokacyjna plotka o śmierci dwóch kolejnych ofiar zajść z 18 czerwca i ich potajemnym pochówku. Na ulice wyległo 70 tysięcy osób. Wojsko i kozacy, tak silnie skrytykowani przez przełożonych za niedawny spokój, postanowili tym razem nie być bierni. Gdy pochód maszerujący Piotrkowską, główną ulicą Łodzi, zbliżał się do skrzyżowania z ulicami Pustą i Karola (ob. Żwirki i Wigury), został zaatakowany. Zasadzka była zaplanowana – tratujący się ludzie uciekający w boczne uliczki trafiali prosto pod lufy czekających tam już żołnierzy. Przed bramami układano stosy z ciał. Od kul padały kobiety, starcy i dzieci. Według oficjalnych danych poległo 21 osób, 8 było rannych, 10 stratowanych. Stosunki między władzami carskimi a społeczeństwem Łodzi przybrały charakter wojny.

Powstanie łódzkie – walka

Obrót spraw był tak dynamiczny, iż wprawił w zakłopotanie nawet przedstawicieli stronnictw politycznych. Doszło do ostrego podziału w obrębie obozu socjalistycznego, w którym tylko działacze SDKPiL dążyli do proklamowania strajku powszechnego. Wielu spośród ówczesnych socjalistów – ludzi wywodzących się z inteligencji lub statecznego mieszczaństwa – wpadło w przerażenie z powodu siły, jaką okazał rozemocjonowany tłum. Inteligencja, której udało się w okresie zaborów wypracować specyficzną etykę, wymagającą wielu poświęceń, ale i wyznaczającą jej przewodnią pozycję w społeczeństwie, nie potrafiła zrozumieć, dlaczego tłum – zamiast postępować według jej przemyślanych wskazań i rad – żywiołowo wybiegł na ulice, by wyartykułować swe żądania. Widać było, że zbliżają się nowe czasy, pod każdym względem odmienne od dotychczasowych. Tymczasem w dniu Bożego Ciała kozacy mieli ostrzelać którąś z procesji, którą z niewiadomych powodów uznano za demonstrację polityczną.

„Wiosna 1905 roku” (obraz Stanisława Masłowskiego)

W nocy z 22 na 23 czerwca mieszkańcy Łodzi przystąpili do budowy barykad. Te zapory, mające zapewnić bezpieczeństwo przed strzałami oraz szarżami wojska i kozaków, a zbudowane pospiesznie z dostępnych pod ręką materiałów (począwszy na płytach chodnikowych, a skończywszy na wozach drabiniastych), pojawiły się na wielu ulicach miasta. Ich łączną liczbę szacuje się około 100. Niektóre sięgały nieomal pierwszego piętra. Dawały one pewne minimum bezpieczeństwa w mieście, w którym od kilku godzin toczyły się nieustanne walki. Zastrajkowały wszystkie fabryki. Strzelano do wojska z bram, dachów i okien. Nie była to jednak równa walka – karabiny rywalizowały z nielicznymi brauningami, kamieniami i wszystkim, co walczący robotnicy mieli pod ręką.

Dziękujemy, że z nami jesteś! Chcesz, aby Histmag rozwijał się, wyglądał lepiej i dostarczał więcej ciekawych treści? Możesz nam w tym pomóc! Kliknij tu i dowiedz się, jak to zrobić!

Wojsko przyjęło specyficzną taktykę polegającą na likwidacji kolejnych barykad przez piechotę oraz używania kozaków do eliminacji większych skupisk ludzi na łódzkich placach i w innych reprezentacyjnych punktach przestrzeni publicznej. Powoli, krok po kroku, ulica po ulicy, szala zwycięstwa przechylała się na stronę Rosjan. Jeden z obserwatorów wspominał po latach, iż odprowadzany do domu pod eskortą kozaków prawnik miał zapytać się któregoś z nich, jak mogą oni strzelać bez wahania do bezbronnych ludzi. Na to żołdak odpowiedział „zaraz panu pokażę, jak” i… zastrzelił stojącą na ulicy dziewczynę.

Robotnice i robotnicy nie tylko bronili się przed atakami kozaków, ale również i sami atakowali. Ich ofiarami byli jednak nie tylko żołnierze, lecz także sklepy monopolowe i domy publiczne. Może to wydawać się zaskakujące, jednak pokazuje to bardzo charakterystyczny objaw, towarzyszący zachowaniom tłumu. Jest nim pewna chęć do samooczyszczenia się, wpisania w logikę dokonującej się rewolty chęci naprawy świata i eliminacji towarzyszącej mu zgnilizny moralnej. Ponadto rabowanie sklepów monopolowych pozwalało choć trochę poprawić uzbrojenie walczących. Zwłaszcza, że sięgali oni nawet po tak niekonwencjonalne środki, jak oblewanie znajdujących się na ulicach żołnierzy roztworem siarki.

Zobacz też:

• Z Browningiem na carat. Bojownicy Organizacji Bojowej PPS;
• Rewolucja w Kimrach.

Czerwcowa walka łódzkich robotników od samego początku nie miała szans na powodzenie. Sprowadzone do Łodzi posiłki z łatwością spacyfikowały miasto. 24 czerwca na ulicach Łodzi dominowały już oddziały kawalerii. W mieście i okolicy wprowadzono stan wojenny. Dzień później sytuacja w mieście została ustabilizowana. 26 czerwca ponownie otwarto fabryki.

Bilans strat po stronie walczących był ogromny – według oficjalnych danych od 18 do 25 czerwca zginęło w Łodzi 151 osób: 55 Polaków, 79 Żydów i 17 Niemców. Ale same władze w tajnych raportach policyjnych przyznały, iż tylko 23 czerwca było 164 zabitych i 150 rannych. Można zatem przypuszczać, że łączny bilans ofiar wyniósł ponad 200 osób. Liczbę rannych szacuje się na około 800.

Łódzkie wydarzenia wywołały silny odzew – w ramach solidarnościowego strajku stanęły fabryki Warszawy, Częstochowy, Radomia i Zagłębia. Na znak solidarności z łódzkimi robotnikami stanęły również i fabryki w głębi Rosji. Mimo ogromnej skali łódzkiego powstania, przyszłość pokazać miała, iż najważniejsze wydarzenia rewolucji 1905 roku, które doprowadziły do zasadniczych zmian ustrojowych w Rosji, miały jednak dopiero nadejść, a najtrudniejsze chwile z punktu widzenia łódzkich robotników – terror bratobójczych walk, a następnie tragedia lokautu – były jeszcze przed nimi.

Żołnierze i oficerowie rosyjscy, którzy wyróżnili się w stłumieniu rewolucji 1905 r. na ziemiach polskich (fot. ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego, sygn. 1-H-4, domena publiczna)

Znaczenie

Są liczne powody, dla których czerwcowych wydarzeń nie można sprowadzić jedynie do rangi lokalnego incydentu. W starszych publikacjach z okresu PRL zwracano uwagę głównie na to, co miał powiedzieć o nim Lenin oraz jakie było jego znaczenie dla rozwoju ruchu robotniczego. Uciekała gdzieś inna, zdaje się, że o wiele ważniejsza wymowa tych wydarzeń. Powstanie łódzkie było mianowicie pierwszym od roku 1864 zbrojnym wystąpieniem ludności polskiej przeciwko zaborcom. Po raz pierwszy również miejscem walki stały się ulice i zaułki wielkiego miasta, a nie pola i lasy. Sam charakter walk toczonych na ulicach Łodzi w czerwcu 1905 roku przynosi zatem naturalne skojarzenia z innym polskim powstaniem, które miało się rozegrać czterdzieści lat później na ulicach stolicy.

O tym, że oddźwięk łódzkich wydarzeń był o wiele szerszy, niż by się to z pozoru mogło wydawać, można przekonać się choćby sięgając do prasy wydawanej poza granicami Imperium Rosyjskiego. „New York Times” pisał na przykład, że „żołnierze okazywali niczym nieograniczone okrucieństwo”. Jego zdaniem na ulicach miasta miało dochodzić do dantejskich scen – jeden z kozaków miał zostać zastrzelony przez trzynastolatkę.

Łódzkie wydarzenia stały się także jednym z tematów poruszonych podczas posiedzenia niemieckiego rządu – omawiano sprawę wzmocnienia słabszych garnizonów w prowincji poznańskiej oraz wzmocnienie obsady wojskowej w Katowicach – widmo polskiej irredenty krążyło nad Europą.

Oprócz tego zupełnie niedocenianego na ogół aspektu łódzkiego buntu, był i jeszcze inny, polityczny. Wydarzenia czerwcowe miały bowiem niebagatelny wpływ na ostateczne ustalanie się taktyki poszczególnych stronnictw politycznych: PPS, SDKPiL, Bundu i Narodowej Demokracji w obliczu rewolucji. Również fakt, że powstanie – podobnie jak cała rewolucja – łączyło walkę o sprawy socjalne ze sprawą narodową, uznać należy za objaw jego nowoczesności. Czy – wyjąwszy z oczywistych względów okres II wojny światowej – jakikolwiek zryw społeczny w XX-wiecznej Polsce, z solidarnościowym na czele – nie łączył w sobie obu tych sfer?

Wróćmy raz jeszcze do opinii amerykańskiego korespondenta. Jak przekonywał, „straszne sceny ostatnich dwóch dni nigdy nie zatrą się w pamięci polskiego narodu”. Pamięć tę niewątpliwie warto odbudować.

Kupuj świetne e-booki historyczne i wspieraj ulubiony portal!

Regularnie do sklepu Histmaga trafiają nowe, ciekawe e-booki. Dochód z ich sprzedaży wspiera działalność pierwszego polskiego portalu historycznego. Po to, by zawsze był ktoś, kto mówi, jak było!

Sprawdź dostępne tytuły pod adresem: https://sklep.histmag.org/

Bibliografia

• Bogalecki Tadeusz Zbigniew, Łódzkie barykady wolności i godności, Urząd Miasta. Biuro Informacji i Komunikacji Społecznej, Łódź 2010.
• Damski Przemysław Piotr, NY Times: Chaos w Łodzi! [w:] Migawki z przeszłości. Blog historyczny, 6 września 2012 [dostęp: 17 czerwca 2013], <[http://migawki-z-przeszlosci.blogspot.com/2012/09/ny-times-chaos-w-odzi.html]>.
• Karwacki Władysław Lech, Łódź w latach rewolucji 1905–1907, Wyd. Łódzkie, Łódź 1975.
• Mogilnicki Aleksander, Wspomnienia. Spisane w Łodzi w latach 1949–1955, Barbara Izdebska, Warszawa 2008
• Tych Feliks, Rok 1905, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1990.
• Tenże, Kalabiński Stanisław, Czwarte powstanie czy pierwsza rewolucja. Lata 1905–1907 na ziemiach polskich, Wiedza Powszechna, Warszawa 1976.

Redakcja: Roman Sidorski