Piotr Perkowski – „Gdańsk. Miasto od nowa” – recenzja i ocena

Lata powojenne były dla polskich miast wyjątkowe. To wówczas żywa tkanka, jaką jest organizm miejski, została poddana szczególnemu eksperymentowi. Wszak komuniści nie tylko względem ludzi mieli ambitne plany – również przestrzeń otaczająca człowieka miała służyć kształtowaniu pożądanych postaw i zjawisk. W przypadku Gdańska sytuacja był podwójnie trudna: miasto stanęło nie tylko przed wyzwaniem podźwignięcia się ze zniszczeń wojennych, ale i stworzenia nowej tożsamości. Od tej pory Danzig miał stać się Gdańskiem. Działania podjęte w ramach polonizacji ośrodka nie tylko zmieniły jego wygląd i społeczność (w całej pracy ze szczególną uwagą Autor odnosi się do sytuacji kobiet), ale także odcisnęły swoiste piętno na ludności rodzimej. Ta karta historii Gdańska do dzisiaj stanowi jeden z punktów zapalnych w dialogu między Polską a Niemcami.

„Gdańsk. Miasto od nowa” to praca pionierska. Autor, rozpoczynając narrację od schyłkowej fazy wojny, świetnie uchwycił nastroje panujące wśród mieszkańców Gdańska. Los, który stał się udziałem ludności niemieckiej tuż po wkroczeniu Armii Czerwonej, stanowi punkt wyjściowy historii, w której splatają się dzieje ludności rodzimej i przybyszów. Perkowski już we wstępie wyjaśnia motywy swojej pracy:

Gdy zbierałem i czytałem materiały do książki, interesowały mnie w pierwszym rzędzie informacje na temat doświadczeń ówczesnych gdańszczan. Kiedy myślę o podejmowanych decyzjach politycznych, zawsze staram się pytać o ich skutki dla codziennej egzystencji. Historycy współcześni chyba zbyt często zapominają o ludzkim wymiarze polityki i pomijają zjawiska, które dla ludzi wtedy żyjących mogły być najistotniejsze – uniknięcie głodu, posiadanie schronienia, doznanie poczucia więzi i bezpieczeństwa (s. 8).

Konsekwentnie trzymając się tej zasady, Autor ukazuje historię miasta i ludzi aż do 1970 roku. Rzecz jasna ta data nie jest przypadkowa – burzliwe zajścia na Wybrzeżu, zwane wypadkami grudniowymi, dobitnie pokazały, że „władza ludowa” nie cieszy się całkowitym poparciem społeczeństwa. Manewr, który wówczas nastąpił, miał przywrócić utracone zaufanie poprzez poprawę warunków życia. Zmiany, jakie zaszły po objęciu władzy przez ekipę Edwarda Gierka, były widoczne na każdym kroku. Również w Gdańsku.

Książka została podzielona na dwie części. Pierwsza z nich, „Kształtowanie społeczeństwa”, porusza zagadnienia związane z procesem decyzyjnym nowych władz, które miały bezpośredni wpływ na kształt nowej społeczności. I tak analizie został poddany proces wysiedleń, który rozpoczęto już latem 1945 roku, i osadnictwa, które w zasadzie zaczęło pojawiać się tuż po zakończeniu działań wojennych, początkowo samorzutnie. Autor z pietyzmem odtwarza przebieg akcji wysiedleńczych i panujących wówczas nastrojów, nie ograniczając się jedynie do dokumentów archiwalnych, ale i odwołując się do pamięci świadków tamtych wydarzeń. Zabieg ten okazał się niezwykle istotny przy analizie prasy, która – koncentrując się jedynie na wyraźnym podziale na katów i ofiary – zamazywała faktyczny obraz skomplikowanych stosunków panujących między ludnością rodzimą a przybyszami, na których również czyhało administracyjne niebezpieczeństwo.

Perkowski, używając terminu „element zbędny”, przedstawia losy ludzi niewygodnych dla nowej władzy – w końcu od 1945 roku byli to już nie tylko Niemcy, ale i polscy przedsiębiorcy czy inteligenci. Ten różnorodny świat zniknął wraz ze stabilizacją sytuacji, również pod względem narodowościowym. Gdy pozbyto się wroga zewnętrznego, komuniści rozpoczęli poszukiwanie wrogów wśród ludności polskiej. Klasyczne mechanizmy, charakterystyczne dla okresu stalinizmu, pojawiły się również w Gdańsku. I tak w rozdziale drugim Autor opisuje walkę z sabotażem, procesy za „szeptaną propagandę”, nieustanne poczucie zagrożenia czy postawę określaną przez Hannę Świdę-Ziembę jako „trening w schizofrenii”. Gdy wraz z upływem lat niektóre zjawiska i konflikty przestały być aktualne, pojawiły się nowe. W latach 60., w okresie „małej stabilizacji” pojawił się problem konfliktu generacyjnego między pokoleniem pamiętającym wojnę a pokoleniem powojennego wyżu demograficznego. Ów wątek posłużył Autorowi do przedstawienia genezy kryzysu politycznego, jakim były wydarzenia Marca '68 roku czy Grudnia '70.

Druga część pracy koncentruje się na przemianach cywilizacyjnych i ewolucji tkanki miejskiej Gdańska. „Warunki bytowe” szczegółowo omawiają problemy mieszkaniowe pojawiające się na przestrzeni lat. Początkowe zmagania ze zniszczeniami wojennymi, ciężkimi warunkami sanitarnymi, kwaterunkiem czy przejmowaniem poniemieckich nieruchomości z czasem zastąpiły problemy związane z ruraryzacją miasta, powstawaniem nowych osiedli, których infrastruktura miała zmienić dotychczasowy styl życia, czy zwracaniem uwagi na jakość otaczającej przestrzeni. Dopełnieniem tego obrazu jest analiza życia codziennego gdańszczan zmagających się z realiami gospodarki niedoboru, których problemy w zasadzie nie odbiegały od tych znanych z innych części kraju. Jednak w przypadku Gdańska rosnące aspiracje społeczeństwa, którego kontakt ze światem zachodnim był zdecydowanie łatwiejszy, zaowocowały buntem. Warto podkreślić, że wszystkie poruszane wątki: zarówno dotyczące działania władz, jak i sytuacji ludności, prowadzą do punktu kulminacyjnego, jakim były wydarzenia związane z ostrym sprzeciwem wobec ówczesnej rzeczywistości. Autor, rysując tak szeroką panoramę, w czytelny sposób przedstawia przemiany i okoliczności, które zaowocowały sprzeciwem.

Na szczególną uwagę zasługuje baza źródłowa wykorzystana w książce – ogromna liczba archiwaliów czy artykułów prasowych nie zawsze gwarantuje sukces, jednak w przypadku „Gdańska. Miasta od nowa” całość została tak umiejętnie skonstruowana, że czytelnik nie czuje się przytłoczony ilością informacji. Zapewne dodatkowego kolorytu nadają wspomniane już relacje świadków i częste odwołania do literatury pięknej. Warto wspomnieć także o przypisach, w których prócz bogatej literatury znajdziemy także bardziej szczegółowe informacje. Autor – aby nie zaciemniać przekazu – wiele niezwykle ciekawych relacji czy treści dokumentów umieścił właśnie tam, dlatego też warto uważnie przyjrzeć się ostatnim stronom książki. Dodatkowym walorem pracy jest zbiór fotografii, na których uwieczniono najbardziej charakterystyczne elementy i zjawiska z poszczególnych dekad. I tak zbiór otwierają zdjęcia gdańskich ruin, a kończą widoki nowych inwestycji mieszkaniowych skontrastowanych z peryferiami, przypominającymi tereny wiejskie.

Podsumowując, Piotr Perkowski pokazuje, że historia najnowsza Gdańska jest równie fascynująca, co dawne dzieje miasta będącego symbolem dobrobytu, wybuchu II wojny światowej czy ścierania się polskiego i niemieckiego żywiołu. Bez wątpienia praca ta świetnie wpisuje się zarówno w bogatą literaturę dotyczącą badań nad społeczeństwem w okresie Polski Ludowej, jak i w ujęcia bardziej regionalne. A interdyscyplinarność całości gwarantuje niezwykle ciekawe i szerokie ukazanie problemu.

Zobacz też:

• Peter Oliver Loew – „Gdańsk i jego przeszłość”;
• Gdańskiemu tramwajowi „stuknęło” 140 lat;
• Kamila Kędziora – „Nazewnictwo ulic Wrocławia w latach 1945–1994”;
• Inne nasze książki w dziesiątkę.

Redakcja i korekta: Agnieszka Kowalska