Paweł Kowal – „Koniec systemu władzy”

Dlaczego autor przyjął taką cezurę analizy?

Publikacja Pawła Kowala dotyczy schyłkowego okresu rządów PZPR, czy może raczej należy powiedzieć: rządów ekipy Wojciecha Jaruzelskiego. W okresie tym poszukiwano przede wszystkim uwiarygodnić sposobów uwiarygodnienia w społeczeństwie rządów przedostatniego I sekretarza PZPR. Temu celowi służyły m.in. próby znalezienia porozumienia z Kościołem (oczywiście na warunkach władz) czy „wmontowania” w system elementów opozycji. Okres ten stał ponadto pod znakiem trudnej sytuacji gospodarczej PRL, którą ekipa Jaruzelskiego za wszelką cenę starała się poprawić.

Jak doskonale widać w publikacji Pawła Kowala, uwaga rządzących koncentrowała się w drugiej połowie lat osiemdziesiątych na utrzymaniu i wzmocnieniu swojej władzy i na wspomnianych już kwestiach gospodarczych. Cezurą początkową książki jest rok 1986, a dokładniej decyzja władz o amnestii dla więźniów politycznych, zaś końcową stanowią wybory czerwcowe i ich konsekwencje. Pierwsza data nie budzi zastrzeżeń, ale nie można powiedzieć tego o drugiej. Ze względu na tytuł „Koniec systemu władzy” warto byłoby przedstawić to, co działo się do pierwszych całkowicie wolnych wyborów jesienią 1991 r. lub chociaż do roku 1990, gdy przestała istnieć cenzura.

Próby re-legitymizacji władzy Jaruzelskiego

Jest to jeden z najważniejszych tematów książki i wokół niego wydają się koncentrować wszystkie działania ekipy Jaruzelskiego. Należy w tym kontekście zauważyć przede wszystkim zmiany w systemie władzy i przeniesienie procesu decyzyjnego z partii do nieformalnych grup skupionych wokół „towarzysza generała”. Wiązało się to z coraz większą niewydolnością aparatu partyjnego i brakiem zaufania Jaruzelskiego do części dygnitarzy PZPR. Te kilka grup, o których wspomina Kowal (tzw. „zespół trzech”, czyli Władysław Pożoga, Jerzy Urban i Stanisław Ciosek, grupy profesorów, zaufanych wojskowych na czele z Kiszczakiem oraz Mieczysław Rakowski) były dla Jaruzelskiego ważnym głosem doradczym. W recenzowanej książce widać to bardzo wyraźnie. Jedynym realnym partnerem dla przedostatniego I sekretarza był Czesław Kiszczak, któremu udało się skupić w swoich rękach ogromną władzę. Niemniej przez cały okres lat 1986–1989 był on wiernym współpracownikiem Jaruzelskiego i w żadnej mierze nie próbował się od niego uniezależnić.

Wspomniane grupy i sam Jaruzelski starali się wypracować taki model polityki, który uwiarygodniłby rządy całej ekipy. W tym celu stosowano różne środki.

Polityka zagraniczna i gospodarka

Można bez cienia przesady powiedzieć, że sytuacja gospodarcza ostatnich lat PRL była tragiczna. Wynikało to zarówno z indolencji komunistycznych dygnitarzy, jak i z sankcji gospodarczych, jakie spotkały Polskę za wprowadzenie stanu wojennego. Jaruzelski i jego ekipa zdawali sobie z tego sprawę i szukali sposobów, aby poprawić stan ekonomiczny państwa. Kowal opisuje te starania oraz pomysły, jakie pojawiały się w otoczeniu generała. Próby te nie miały jednak wielkich szans powodzenia, ponieważ Jaruzelski godził się jedynie na połowiczne reformy.

Istotnym elementem posunięć władz w opisywanym przez Kowala okresie były próby przełamania międzynarodowej izolacji PRL, do jakiej doprowadziło wprowadzenie stanu wojennego. Polityka zagraniczna Jaruzelskiego miała trzy cele: zyskanie akceptacji dla swoich rządów wśród państw zachodnich; nakłonienie ich do udzielenia pomocy gospodarczej i redukcji długów przy jednoczesnym przedstawianiu się jako lider zmian w bloku radzieckim, a także wypracowanie bardziej niezależnej pozycji wobec Związku Radzieckiego. Dla ich realizacji ekipa Jaruzelskiego godziła się na wiele upokorzeń – nie tylko symbolicznych i dyplomatycznych, jak np. spotkanie z Francois Mitterrandem w 1986 r. czy wizyta Margaret Thatcher w PRL. Mimo pewnego zwrotu w polityce Jaruzelskiego, jego działania nie mogły się powieść. Państwa zachodnie na czele z USA przyjęły bowiem zasadę: pomoc gospodarcza w zamian za ustępstwa polityczne na rzecz opozycji. Spotkania z przywódcami zachodnimi miały służyć również wewnętrznym celom reżimu z najważniejszym na czele, czyli społeczną re-legitymizacją reżimu. Kowalowi udało się dokładnie opisać zarówno zamierzenia władz w tych segmentach polityki w latach 1986–1989, jak i nikłe efekty podjętych działań.

Stosunek do Kościoła i opozycji

Jednym z najważniejszych elementów polityki władz komunistycznych w latach osiemdziesiątych był jej stosunek do Kościoła. Pomimo tego, że w oczach działaczy partyjnych instytucja ta jawiła się jako wroga, ekipa Jaruzelskiego starała się na różne sposoby pozyskać ją do swoich celów. Najważniejszym powodem tego typu działań było wzmocnienie i uwiarygodnienie swojej pozycji w odbiorze społecznym. Niemniej jednak koncesje na rzecz Kościoła miały charakter wybiórczy, choć z upływem czasu szły coraz dalej. Episkopat nie dał się jednak przekonać do żyrowania wszystkich posunięć Jaruzelskiego, przede wszystkim zaś nie dał się wmontować w system. Jak wynika z analizy Kowala, Kościół starał się nie przekraczać pewnego poziomu akceptacji dla reżimu, jednocześnie korzystając z koncesji ofiarowanych mu przez reżim.

Opozycja ostatnich lat PRL słusznie ukazana jest w książce jako dosyć słaba i czekająca na ustępstwa ze strony władz. Jednak mimo wszystko jej niezaprzeczalną zasługą jest fakt, że jej działacze w przeważającej części nie zgodzili się wejść do kolejnych fasadowych instytucji organizowanych pod egidą generała Jaruzelskiego.

Ocena

Książka Pawła Kowala jest pierwszym tak całościowym opisem lat 1986–1989. Dzięki temu opracowaniu jesteśmy w stanie uchwycić sposób prowadzenia polityki przez ekipę Jaruzelskiego w końcowym okresie PRL, jej zamierzenia i efekty podjętych działań. Jest to w gruncie rzeczy analiza postępowania samego generała, bowiem wszystkie pozostałe osoby z kręgu władzy traktowały go jako jedyny autorytet, który powinien ostatecznie decydować o linii polityki partii i państwa.

Zaletą książki jest zebranie relacji najważniejszych dygnitarzy ostatniego okresu PRL na czele z Jaruzelskim i Kiszczakiem. Warto dodać również, że rozważania Kowala stoją na wysokim poziomie literackim i opracowanie, pomimo naukowego charakteru, czyta się naprawdę przyjemnie. Dodatkową zaletą książki jest jej solidne wydanie, które prezentuje się efektownie i wzbogacone jest o ciekawe fotografie.

Jeśli chodzi o mankamenty książki, to nie jest ich wiele. W moim przekonaniu zbyt wąsko przeanalizowane zostały obrady Okrągłego Stołu (i przygotowania do nich), szczególnie w kontekście wcześniejszych wydarzeń, które opisano znacznie szerzej. Wydaje się również, o czym wspomniałem na wstępie, że książka miałaby bardziej pełny charakter, gdyby autor wydłużył swoje rozważania co najmniej do połowy roku 1990, aby tytuł „Koniec systemu władzy” miał swoje rzeczywiste uzasadnienie.

Podsumowując, książka Pawła Kowala zdecydowanie warta jest lektury, pokazuje bowiem w szerokiej perspektywie politykę władz ostatnich lat PRL i pozycję, jaką zajmował generał Jaruzelski.

Redakcja: Michał Przeperski

Korekta: Dagmara Jagiełło