Papież Paweł I (757–767)
Papież Paweł I (700–767) Pochodził z bogatego arystokratycznego rodu Orsinich zamieszkałych w Rzymie przy via Lata. Po śmierci ojca został oddany na wychowanie do szkoły na Lateranie – trafił tam wraz ze starszym bratem Stefanem, późniejszym papieżem Stefanem II (752–757). Po jej ukończeniu i przyjęciu święceń diakonatu z rąk przyszłego greckiego papieża Zachariasza (741–752) podjął służbę na dworze papieża Grzegorza II (715–731). Po wyborze Stefana na papieża (wiosna 752 roku) Paweł uczestniczył w wielu misjach dyplomatycznych jako reprezentant Stolicy Apostolskiej. Szczególną rolę odegrał w procesie tworzenia Państwa Kościelnego.
Po śmierci Stefana II Paweł został wybrany w kwietniu 757 roku na następcę swojego brata jako kandydat stronnictwa sprzyjającego Frankom. Równocześnie jednak zwolennicy Bizancjum dokonali elekcji Teofilakta i w Rzymie doszło do rozruchów. Paweł przejął władzę w Rzymie dopiero po surowej rozprawie z opozycją oraz zapewnieniu sobie poparcia króla Franków Pepina Małego (751–768), któremu złożył deklarację lojalności.
Paweł I został konsekrowany 29 maja 757 roku. Jako pierwszy z papieży odstąpił od zwyczaju informowania cesarza bizantyńskiego o swoim wyborze, natomiast powiadomienie Pepina o wstąpieniu na tron papieski sformułowane było w tak samo poddańczych słowach, jak te kierowane niegdyś do władców Konstantynopola lub ewentualnie egzarchów Rawenny (bizantyńskiej do 751 roku). Nie prosząc o zatwierdzenie, nowy papież ślubował jednak dozgonną wierność wobec paktu zawartego przez władcę Franków ze Stefanem II. W odpowiedzi Pepin poprosił biskupa Rzymu, by został on ojcem chrzestnym jego córki Gizeli. W późniejszym czasie Paweł I wysłał też Pepinowi dzieła Pseudo Dionizego Areopagity – przypuszczalnie dla opactwa w Saint-Denis.
W kwestii interpretacji charakteru władzy papieskiej Paweł wprowadził do nauki o prymacie papieża koncepcję interpretowania zastępstwa Chrystusowego jako swoistego pośrednictwa między Bogiem a ludźmi.
Paweł I i walki z Longobardami
Zasadniczym problemem politycznym podczas pontyfikatu Pawła I stało się zagrożenie militarne ze strony Longobardów. Sytuacja w Italii bardzo się skomplikowała po bezpotomnej śmierci króla Aistulfa (749–756) i pokonaniu jego brata Rachtisa przez Dezyderiusza (757–774). Pierwszym krokiem nowego władcy było dokonanie zaboru części ziem Państwa Kościelnego – przejęto kontrolę nad Ankoną, Bolonią, Imolą i Osimo. Paweł I domagał się zwrotu tych ziem, a w odpowiedzi Dezyderiusz rozpoczął w 758 roku podbój sprzymierzonych z papieżem longobardzkich księstw – Benewentu i Spoleto. Longobardzki król zawarł też antypapieski sojusz z Bizancjum mający na celu odzyskanie terytorium egzarchatu Rawenny przez Bizantyńczyków. Podczas rozmów z papieżem w Rzymie Dezyderiusz oświadczył, że warunkiem jakichkolwiek ustępstw z jego strony jest uwolnienie zakładników longobardzkich przetrzymywanych przez władcę Franków.
Papież, którego korespondencję przechwycono, zmuszony był błagać Pepina o spełnienie tych żądań w zwykłych listach. Pepin ze względu za sprawy wewnętrzne (odzyskanie Akwitanii) i możliwość sojuszu longobardzko-bizantyńskiego nie chciał angażować się w konflikt w Italii. Po wielu bezskutecznych zabiegach dyplomatycznych w 760 roku Paweł I zawarł z Dezyderiuszem porozumienie, na mocy którego uznał zwierzchnictwo Longobardów nad księstwami Benewentu i Spoleto. Niełatwe modus vivendi oznaczało rezygnację z wizji potężnego Państwa Kościelnego.
Paweł I przeciw ikonoklastom
Nie udał się jednak doprowadzić do naprawy stosunków z Bizancjum, gdzie trwał w tym czasie ikonoklazm. Paweł I podjął nieudaną próbę nakłonienia cesarza bizantyńskiego Konstantyna V (741–775) do odwołania postanowień synodu w pałacu cesarskim Hiereia (luty–sierpień 754 roku), na który papież nie przysłał legatów, a na którym potępiono kult obrazów.
Solid z wizerunkami Leona III i Konstantyna V (fot. Classical Numismatic Group, Inc. , na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0) Po synodzie Konstantyn rozpoczął walkę z mnichami, zwolennikami kultu obrazów. Była to prawdziwa wojna z zakonnikami – monachomachia. Mnichów prześladowano nie tylko z uwagi na cześć, jaką oddawali ikonom, ale po prostu dlatego, że należeli do stanu zakonnego. Zawziętość represji spowodowała emigrację wielu zakonników do Italii. Organizując pomoc dla mnichów bizantyńskich uciekających przed prześladowaniami, papież założył w Rzymie klasztor San Stefano e Silvestro (św. Stefana i Sylwestra) i zezwolił imigrantom na odprawianie liturgii we własnym rycie.
W 763 roku Paweł I przyłączył się do patriarchów Aleksandrii, Antiochii i Jerozolimy, którzy protestowali przeciw monachomachii w Bizancjum. W roku 765 cesarz Konstantyn wysłał emisariuszy na dwór frankijski z zadaniem uzyskania poparcia dla ikonoklazmu i oderwania Franków od sojuszu z Rzymem. Papież odniósł tu jednak sukces i był też inicjatorem synodu w Gentilly z 767 roku, na którym potwierdzono tam tradycyjną naukę o kulcie obrazów i potępiono prześladowania mnichów w cesarstwie bizantyńskim.
Trudności wewnętrzne
Sprawowanie rządów w Rzymie było mocno utrudnione. Głównym tego powodem była rywalizacja ugrupowań politycznych. Sprzeczność interesów duchowieństwa, rodów rzymskich i wojskowych generowały nieustanne konflikty. Centrum decyzyjnym biskupa Rzymu był pałac na Lateranie. Znajdowała się tam kancelaria papieska i administracja dóbr biskupa Rzymu, tam też zapadła decyzja o reformie późniejszej Kurii Rzymskiej. Z inicjatywy Pawła I stworzono kolegium doradcze, w którego skład wchodziło 25 kapłanów – rektorów najważniejszych rzymskich kościołów, biskupów podmiejskich diecezji oraz 14 diakonów administratorów majątków kościelnych.
Święta Petronela Paweł I rozpoczął też proces masowego przenoszenia relikwii świętych męczenników z katakumb do kościołów rzymskich. Jego imię związane jest z wielkimi projektami budowlanymi w Rzymie. W bazylice św. Piotra nakazał zbudować nową kaplicę, w której umieszczono relikwie św. Petroneli. Działanie to miało wyraźny polityczny cel – dwór frankijski czcił ją jako domniemaną córkę św. Piotra. W 761 roku Paweł przekształcił też swój dom rodzinny na klasztor.
W ostatnich dniach panowania Pawła I książę Nepi imieniem Toto po raz pierwszy w historii papiestwa osadził na tronie piotrowym swojego brata Konstantyna jako antypapieża (767–768). Kiedy ambitny książę z Nepi najechał Rzym, Paweł schronił się wówczas przed upałami w Bazylice św. Pawła za murami, gdzie niebawem zmarł. Jego śmierć dała początek poważnemu kryzysowi w mieście papieskim.
Oceny
Paweł I jako pierwszy papież został pochowany początkowo w bazylice S. Paulo fuori le Mura (św. Pawła za murami). Po trzech miesiącach ciało przeniesiono do bazyliki św. Piotra, do kaplicy, którą sam zmarły zbudował obok ołtarza głównego.
Jego pontyfikat oceniano różnie. Marcin Polak w „Kronice papieży i cesarzy” napisał:
Postanowił, że w Wielkim Poście oficjum należy sprawować przed godziną szóstą. Przeniósł relikwie św. Petroneli dziewicy, córki św. Piotra Apostoła, z inskrypcją spisaną przez św. Piotra: „Najukochańszej córce Petroneli”, i złożył je w kosztownym sarkofagu. Był bardzo pokorny i miłosierny, nigdy nie odpłacał złem za zło. Z kilkoma służącymi nocą w milczeniu nawiedzał chorych, biednych i uwięzionych, dbając o ich potrzeby. Wdowom, sierotom i innym ubogim niósł pomoc. Gdy z powodu letnich upałów przebywał u Świętego Pawła, zmarł i tam został złożony do grobu. Później jednak z wielkimi honorami został pochowany u Świętego Piotra.
Z kolei wedle „Liber pontificalis” Paweł I przez 10 lat przewodził Kościołowi z wielką roztropnością, okazując wielkie miłosierdzie wobec potrzebujących, chorych i uwięzionych. Sławi go też jako „odważnego obrońcę ortodoksyjnej wiary”. Papież ten miał wysokie mniemanie o swoim urzędzie – nazywał siebie „pośrednikiem między bogiem a ludźmi i poszukiwaczem dusz”. Był jednak krytykowany jako surowy administrator. Jeden z kronikarzy podkreśla, że jego łagodne usposobienie wynikało z tego, iż często odwiedzał więźniów w miejscu kaźni, a nawet zamieniał karę śmierci na dożywocie.
Tradycja uznała go za świętego, jednak większość leksykonów świętych pomija tę postać. Jest to zapewne związane z tym, iż jego kult rozwinął się dość późno – dopiero na przełomie XIV i XV wieku. Jego święto obchodzi się 28 czerwca.
Bibliografia
Źródła
- Liber pontificalis, ed. L. Duchesne, Paris 1886, t. 1, s. 463–467 (wyd. 2, 1955).
- Marcin Polak, Kronika papieży i cesarzy, przekład i komentarz Agnieszka Fabiańska i Jacek Soczyński, wstęp Jacek Soszyński, Wydawnictwo Marek Derewiecki, Kęty 2008, s. 160, 292, 369.
Opracowania
- Dopierała Kazimierz, Księga papieży, Pallottinum, Poznań 1996, s. 91–92.
- Fischer-Wollpert Rudolf, Leksykon papieży, przeł. Bernard Białecki; uzupełnienia dotyczące Kościoła w Polsce Zygmunt Mazur, Znak, Kraków 1990, s.34
- Gigilewicz Edward, Paweł I św. [w:] Encyklopedia katolicka, t. 15, Pastoralna psychologia – Porphyreon, red. Edward Gigilewicz, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2011, k. 102–103.
- Gryczyński Michał, Leksykon papieży, Wydawnictwo Książnica, Katowice 2007.
- Historia chrześcijaństwa, t. 4, Biskupi, mnisi i cesarze 610–1054, red. Gilbert Dagron, Pierre Riché, André Vauchez, przeł. Maria Żurowska, Wydawnictwo Krupski i S-ka, Warszawa 1999, s. 564, 607.
- Kelly J.N.D., Encyklopedia papieży, przeł. i uzup. Tadeusz Szafrański, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1997, s. 132–133.
- Kowalski Jan Wierusz, Poczet papieży, KAW, Warszawa 1985, s. 59–60.
- Leksykon papieży, red. R. Mongy, przeł. Władysław Węglarz, Wydawnictwo Salwator, Kraków 2008, s. 196–197.
- Leksykon papieży. Pontyfikaty: od Piotra Apostoła do Jana Pawła II, przeł. Bożena Mierzejewska i Adam Miziołek, Świat Książki, Warszawa 2003.
- Stadler Hubert, Leksykon papieży i soborów. Dzieje Kościoła w dziejach świata. Osoby, zdarzenia, pojęcia, przeł. Marian L. Kalinowski, Michał Struczyński, Barbara Tarnas, Panda, Warszawa 1992.
Redakcja: Michał Przeperski
