„Papierem w system. Prasa drugoobiegowa w PRL” (album) – recenzja i ocena

Rok Kultury Niezależnej jest projektem realizowanym przez IPN wraz z Narodowym Centrum Kultury. Ma na celu ukazanie różnorodnych dziedzin polskiej kultury, działalności w ich ramach oraz roli, jaką odegrały w walce z władzą. Na całość projektu składały się m.in. konferencje, wystawy oraz seria wydawnictw związanych z dorobkiem kultury niezależnej. W jej ramach IPN wydaje serię albumów. Pierwszy z nich dotyczył muzyki rockowej, planowane są kolejne – przedstawiające pocztę i wydawnictwa podziemne oraz fotografie.

Publikacja stanowi bardzo dobre źródło dla osób chcących zapoznać się z historią polskiej prasy drugoobiegowej w sposób jasny, przejrzysty i przystępny. Walorem albumu jest zapewne specyficzny, wyrobiony już poniekąd przez IPN, sposób graficznego opracowania: duże fotografie przeważające nad tekstem, duża ich ilość w całej publikacji, materiały źródłowe znajdujące się na końcu ksiązki jako cenny dodatek poszerzający wiedzę, a także konkretne i dobrze sformułowane komentarze do ilustracji. Bogate statystyki dotyczące prasy uzupełniają publikację o nowe dane (osobny rozdział: „Charakterystyka liczbowa prasy niezależnej z lat 1976-1990”). Jako wzbogacenie treści i przybliżenie czytelnikom realiów opisywanych zagadnień, pomiędzy rozdziałami zamieszczone zostały obszerne fragmenty wspomnień i relacji. Dzięki tym elementom album tworzy zintegrowaną całość, przyjemną w odbiorze i zachęcającą do lektury.

Książka posiada jednak wady. Najbardziej rzucające się w oczy jest nietypowe zlokalizowanie spisu streści, a mianowicie przed aneksami zawierającymi materiały źródłowe. Mniej znaczącą usterką jest złe zastosowanie czarnej czcionki na ciemnym tle, czasem nie jest ona dobrze czytelna. Ponadto dziwić może przeskok w omawianym okresie: pierwszy rozdział bowiem zatytułowany jest „Prasa podziemia niepodległościowego w okresie stalinizmu”, drugi już natomiast od razu zaczyna opisywać okres dużo późniejszy, gdyż dotyczący połowy lat 70. – „Niezależna prasa przed powstaniem NSZZ Solidarność”.

Na szczególną uwagę zasługują teksty: Witolda Pronobisa („Placówka badań nad polską prasą niezależną w Radiu Wolna Europa”), Marty Marcinkiewicz („Gazetki internowanych”) oraz Przemysława Zwiernika („«Bibuła» SB”). Witold Pronobis był pracownikiem Radia Wolna Europa w latach 1983-1994, stąd też autor na podstawie własnego doświadczenia opisuje badania nad polska prasa niezależną, które prowadził, pracując w RWE. Tekst Marty Marcinkiewicz omawia 62 tytuły dotąd niezbadanych wydawnictw, natomiast artykuł Przemysława Zwienika porusza wcześniej nieopisywane zagadnienie.

Album „Papierem w system” jest wydawnictwem o wielu walorach, jednak temat podziemnej prasy i wydawnictw drugoobiegowych był już wcześniej nieraz podejmowany, choćby przez sam IPN w publikacji Justyny Błażejewskiej „Papierowa rewolucja. Z dziejów drugiego obiegu wydawniczego w Polsce 1976-1989/1990”, wydanej w tym samy roku co niniejszy album. Książka „Papierem w system” ma jednak odmienny charakter – jest to publikacja bogata w materiały ikonograficzne, relacje, dokumenty, nie jest więc typową publikacją naukową. Z tego powodu może być traktowana jako swoiste uzupełnienie dla innych wydawnictw poruszających tenże temat.

Korekta: Mateusz Witkowski