Palech – od ikon do suwenirów

Na Wystawie Światowej w Paryżu w 1925 roku mistrzowie z Artelu Sztuki Dekoracyjnej z Palechu odnieśli ogromny sukces zdobywając jedno grand prix spośród dziewięciu, otrzymanych wówczas przez Związek Radziecki. Od tego momentu rozpoczyna się okres niebywałej popularności palechskich rzemieślników – Iwan Golikow, Iwan Wakurow i Aleksandr Kotuchin jeździli po całym świecie, a osobne reportaże o ich działalności przygotowały amerykańskie i niemieckie gazety. W samym ZSRR artyści z Palecha stali się oczkiem w głowie bolszewickich władz i głównym radzieckim,,produktem eksportowym”. Znany pisarz Borys Pilniak w 1936 roku poświęcił Paleszanom swoją książkę Sozrewanije płodow ([Dojrzewanie owoców]).

jpg Iwan Bakanow, Miniatura z przedstawieniem wsi Palech, 1924 rok (domena publiczna).

Początki działalności Artelu Sztuki Dekoracyjnej były jednak bardzo trudne. Zarówno Golikow, jak i Wakurow i Kotuchin byli pierwotnie ikonopisami, jednakże po rewolucji październikowej 1917 roku zapotrzebowanie na ikony zmalało niemal do zera. Jak z emfazą pisała radziecka historyczka sztuki Galina Kulczycka we wstępie do poświęconego palechskiej miniaturze albumu, w 1917 roku:

nastąpiła Wielka Socjalistyczna Rewolucja Październikowa. Zlikwidowano wyzysk człowieka przez człowieka. Głównym celem budowy nowego społeczeństwa była oświata, wprowadzenie powszechnej edukacji, popularyzacja nauki, walka z ciemnotą i religijnymi zabobonami. Ikony stały się zbędne. Na początku malarze ikon porzucili swoje ciężkie rzemiosło z lekkim sercem. Każdy z nich zaczął szukać nowego zajęcia: jeden został zdunem, drugi milicjantem, trzeci strażakiem, a czwarty – szewcem.

Chociaż wielu ikonopisów porzuciło dawne zajęcie (późniejszy członek Artelu Nikołaj Zinowiew bez większych sukcesów próbował zająć się rolnictwem), część zdołała znaleźć dla siebie,,niszę” na rynku i w krótkim czasie,,przekwalifikować się” z malarzy ikon w rzemieślników-miniaturzystów.

Wszechrosyjskie centrum ikonopisarskie

Palech jest małym miasteczkiem, położonym około trzystu kilometrów od Moskwy. Jak pisze w swojej książce rosyjska historyczka sztuki Wiera Briusowa, Palech był znany z wyrobu ikon już w XVII stuleciu. Tamtejsi mistrzowie musieli być wówczas bardzo cenieni, gdyż brali udział w dekorowaniu tak reprezentacyjnych budowli jak Granowita Pałata na moskiewskim Kremlu, Klasztor Nowodziewiczy w Moskwie czy Ławra Troicko-Siergijewska. Już wówczas w Palechu wytworzył się charakterystyczny styl, będący mieszanką stylu moskiewskiego, nowogrodzkiego i stylu szkoły Stroganowów. Znaczenie Palechu wzrosło niepomiernie w XIX wieku, gdy miejscowość na równi z pobliskimi Mstiorą i Chołujem stała się wszechrosyjskim centrum,,produkcji” ikon. Słowo,,produkcja” zostało tu użyte nieprzypadkowo – rosyjski uczony Nikodim Kondakow twierdził, że pod koniec XIX wieku w Palechu powstawało od 1,5 do 2 milionów ikon rocznie, a że według danych spisu powszechnego z 1897 roku w tym czasie w miejscowości działało 250 warsztatów ikonopisarskich, oznacza to, że każdy z nich musiał,,produkować” 15 ikon dziennie!

jpg Heksameron (Szestidniew), Palech, XIX wiek, Muzeum Narodowe w Warszawie (domena publiczna).

Co zrozumiałe, duża część palechskich ikon z XIX wieku reprezentowała dość niewielką wartość artystyczną. Były to niedbale wykonane,,krasnuszki” lub tzw.,,ikony podokładnicowe”, w których całość przedstawienia przykrywano metalowym okładem (,,sukienką”) i malowano tylko te części wizerunku, które były widoczne spod niego. Obok,,krasnuszek” i,,ikon podokładnicowych” przez cały czas w Palechu powstawały jednak także ikony na zamówienie, utrzymane w stylach historycznych szkół ikonopisarskich, które były chętnie zamawiane m.in. przez staroobrzędowców, pragnących mieć w domu ikony napisane w stylu sprzed reform patriarchy Nikona. Charakterystyczne dla Palecha były również wielopostaciowe ikony o bardzo skomplikowanej kompozycji, wyróżniające się rozbudowanym pejzażem w tle oraz bogatą ornamentyką. Były one co prawda dość wątpliwe z punktu widzenia tradycyjnie pojmowanej teologii ikony (wiernemu trudno jest znaleźć jedną postać, do której mógłby się zwrócić z modlitwą), jednak nie przeszkadzało im to cieszyć się dużą popularnością wśród zamożnych zleceniodawców.

Szkoły ikonopisarskie

Ze względu na popularność Palecha jako wszechrosyjskiego centrum ikonopisarskiego car Mikołaj II Romanow zakładając w 1901 roku mający,,odrodzić” rosyjską sztukę ikonową Komitet Troski o Rosyjskie Malarstwo Ikonowe (ros. Komitiet popieczitelstwa o russkoj ikonopisi) postanowił założyć wzorcowe szkoły dla ikonopisów właśnie w Palechu, Msterze i Chołuju. W placówkach Komitetu miano nauczać przyszłych ikonopisów teologii, rysunku akademickiego i, co oczywiste, malarstwa ikonowego. Do placówek przyjmowano prawosławnych chłopców, którzy ukończyli już dziesiąty rok życia.

Zainteresowanie było ogromne. W pierwszym roku działalności szkół ikonopisarskich zgłosiło się do nich 151 uczniów. Choć w kolejnych latach liczba chętnych sukcesywnie spadała, można powiedzieć, że duża część palechskiej młodzieży ukończyła naukę w prowadzonych przez Komitet szkołach, a że nauczycielami byli lokalni mistrzowie, wszyscy uczniowie opanowali charakterystyczny,,palechski” styl. Komitet wspierał finansowo ikonopisów i pomagał im w zdobywaniu zamówień, pośrednicząc w rozmowach między nimi a potencjalnymi zleceniodawcami. Nic zatem dziwnego, że po rewolucji październikowej malarze ikon pozbawieni dotychczasowego mecenasa w osobie Komitetu czuli się zdezorientowani i zagubieni.

Polecamy e-book Jakuba Jędrzejskiego – „Hetmani i dowódcy I Rzeczpospolitej”

W sprzedaży dostępne są również druga i trzecia część tego e-booka. Zachęcamy do zakupu!

Genialny pomysł Golikowa

Jeśli wierzyć legendzie, na pomysł produkowania zdobionych miniaturami szkatułek jako pierwszy wpadł były ikonopis Iwan Golikow, który na początku lat 20. w poszukiwaniu zajęcia zawędrował do radzieckiej stolicy. W Moskiewskim Muzeum Rzemiosła artysta zobaczył zdobione farbami olejnymi pudełka papier-mâché. Golikow doszedł do wniosku, że on także mógłby wytwarzać takie same pudełka i zdobić je miniaturami, wykonanymi w technice i stylistyce charakterystycznych dla palechskiego malarstwa ikonowego. Niewiele myśląc ikonopis po wyjściu z muzeum zaopatrzył się w rynienkę fotograficzną z papier-mâché, którą pozbawił ścianek bocznych i na jej odwrocie wykonał pierwszą palechską miniaturę:,,Polowanie na niedźwiedzia”.

jpg Iwan Golikow, Miniatura z trojką i wilkami, 1924 rok (domena publiczna).

Pracą Golikowa zainteresował się inny Paleszanin, Aleksandr Głazunow, który prowadził już wówczas w Moskwie własną pracownię artystyczną. Gdy do Golikowa dołączyli jego krajanie Wakurow i Kotuchin, trójka ta zajęła się wykonywaniem zdobionych miniaturami puzderek, a Głazunow stał się ich,,menedżerem” – poszukiwał zleceniodawców oraz szukał kupców na gotowe przedmioty. Interes się rozkręcał. W 1923 roku Paleszanie otrzymali pierwsze zamówienie państwowe, dotyczące wykonania dekoracji na Wszechzwiązkową Wystawę Rolniczą. Realizacja byłych ikonopisów bardzo spodobała się zarówno organizatorom, jak i gościom: Golikow za swoje prace otrzymał dyplom I stopnia, a Wakurow i Kotuchin dyplomy II stopnia. Rok później mistrzowie z Palechu reprezentowali już ZSRR za granicą, na międzynarodowej wystawie w Wenecji. Również tam odnieśli sukces – nagrodzeni zostali Golikow, Kotuchin i nowy nabytek zespołu, Bakanow. W 1925 roku Paleszanie triumfowali już na paryskiej wystawie światowej, zyskując powoli międzynarodowy rozgłos. Dostęp do dotacji i subsydiów państwowych stał przed nimi otworem.

Ku nowym czasom

Dawni palechscy ikonopiscy zapłacili za swój sukces wysoką cenę. Chociaż w swojej twórczości zachowali charakterystyczną dla malarstwa ikonowego technikę temperową oraz,,ikoniczną” kompozycję z użyciem tzw.,,odwróconej perspektywy” (punkt zbiegu linii perspektywy jest umieszczony nie we wnętrzu przedstawienia lecz w miejscu, w którym znajduje się widz, co powoduje u niego wrażenie, iż przedstawienie wychodzi z ramy w jego stronę), a także bogatą ornamentykę, musieli całkowicie zmienić tematykę swoich prac. Wykonywane przez nich dotychczas wizerunki Chrystusa, Marii i świętych nie miały racji bytu w nowym, ateistycznym państwie. Paleszanie wzięli na warsztat motywy ludowe, wykonywali ilustracje do baśni, pieśni oraz znanych utworów literatury rosyjskiej. Niekiedy na swoich miniaturach musieli także przedstawiać radzieckich przywódców oraz militarne i gospodarcze sukcesy ZSRR.

jpg Iwan Golikow, Miniatura z alegorycznym wyobrażeniem III Międzynarodówki, Palech, 1927 rok (domena publiczna).

Palechskie rzemiosło, które przetrwało rewolucję październikową, przetrwało także upadek ZSRR. Obecnie w Palechu mieszka około 2000 osób, z czego aż 600 zajmuje się wytwarzaniem suwenirów. Jako że w latach 90. wśród palechskich wyrobów ponownie pojawiły się ikony, można więc mówić, że historia palechskiego rzemiosła zatoczyła koło.

Bibliografia:

• W. O. Briusowa, Russkaja ikonopis’ XVII wieka, Moskwa 1986.
• A. S. Guszczin, Palechskije miniatury, Moskwa 1930.
• G. Kulczyckaja, Strana skazki. Miniatura Palecha, Leningrad 1979.
• W. I. Lepachin, Ikona w russkoj chudożestwennoj literaturie. Ikona i ikonopoczitanije, ikonopis’ i ikonopiscy, Moskwa 2002.
• I. W. Sosnowcewa, Nikodim Pawłowicz Kondakow i ikonopisnyje szkoły Wysoczajsze uczreżdionnogo Komiteta popieczitelstwa o russkoj ikonopisi [w:] Nikodim Pawłowicz Kondakow. 1844 – 1925. Licznost’, naucznoje nasledie, archiw, red. E. N. Pietrow, Sankt-Peterburg 2001.
• O. Ju. Tarasow, Ikona i błagoczestie. Oczerki ikonnogo deła w Imperatorskoj Rossii, Moskwa 1995.
• Wysoczajsze uczreżdionnyj Komitet popieczitielstwa o russkoj ikonopisi i jego zadaczi, Sankt-Peterburg 1907.
• N. M. Zinowiew, Iskusstwo Palecha, Leningrad 1979.

Redakcja: Tomasz Leszkowicz

Polecamy e-book Tomasza Leszkowicza – „Oblicza propagandy PRL”:

Książka dostępna również jako audiobook!