Pacyfikacja leśniczówek koło Jaworzna w 1943 r.

W pierwszej połowie lipca 1943 r. miała miejsce niemiecka akcja pacyfikacyjna skierowana przeciwko leśnikom z Byczyny, Dobrej i Jeziorek – wówczas osad na terenie powiatu chrzanowskiego (podczas okupacji niemieckiej wchodzącego w skład Prowincji Górnośląskiej), obecnie części miasta Jaworzno. W rezultacie tej akcji zginęły 23 osoby, zamordowane głównie w KL Auschwitz. Powodem pacyfikacji leśniczówek koło Jaworzna była patriotyczna działalność leśników: Franciszka i Mieczysława Abstorskich, Arnolda Preglera, Karola Poscha i Jana Sołtyska.

Spośród nich szczególnie wyróżniającą się postacią był Arnold Pregler (1898-1943) – uczestnik pierwszej wojny światowej i walk o granice odrodzonej Polski (1918-1921), który od 1934 r. pracował jako leśniczy w lasach Jaworznickich Komunalnych Kopalń Węgla Kamiennego. Od 1936 r. Pregler współpracował z Oddziałem II Sztabu Głównego WP (wywiad i kontrwywiad) i w oparciu o struktury Związku Strzeleckiego przygotowywał na terenie Jaworzna grupę dywersji pozafrontowej na wypadek wojny. Na początku okupacji niemieckiej grupa ta przekształciła się w Tajną Organizację Wojskową, działającą pod kryptonimem „R”. Była to pierwsza organizacja konspiracyjna na terenie Jaworzna. Jej komendantem wojskowym został Arnold Pregler. Ważną rolę w tej organizacji odgrywali także: ksiądz Stanisław Szlachta, leśnicy Franciszek i Mieczysław Abstorscy oraz Jan Sołtysek.

Konspiracja Orła Białego i tzw. grupy leśnej

Grupa „R” stała się częścią Organizacji Orła Białego (konspiracyjna nazwa Związku Strzeleckiego), zachowując autonomię. OOB także zachowała swoją autonomię na ziemiach wcielonych do Rzeszy, podporządkowując się w czerwcu 1940 r. Związkowi Walki Zbrojnej (późniejszej Armii Krajowej). Grupa „R” OOB prowadziła na terenie Jaworzna głównie działalność wywiadowczą. Najważniejszą placówkę wywiadowczą miała na jaworznickiej poczcie. Jej pracownicy Władysław Ślęczka (przedwojenny naczelnik poczty) i Zygmunt Zawisza nielegalnie kontrolowali korespondencję kierowaną do gestapo i wybierali z niej listy z donosami. Pozwoliło to ocalić życie wielu ludziom, w tym ukrywającym się Żydom.

Leśniczówka Preglera „Na Cezarówce” w Jeziorkach była podczas okupacji niemieckiej miejscem, w którym mogli uzyskać pomoc konspiratorzy wszystkich działających na tym terenie organizacji podziemnych bez względu na ich barwę polityczną. Ze wsparcia Preglera i innych leśników korzystało zarówno miejscowe podziemie niepodległościowe (Organizacja Orła Białego, PPS-WRN), jak i komunistyczne.

Leśniczówka Preglera stała się m.in. punktem kontaktowym grupy konspiracyjnej Gwardii Ludowej PPS-WRN pod dowództwem Michała Stożka, ps. „Trójkąt” oraz Michała Mistrzyńskiego. Sam Michał Stożek – znany przed wojną działacz PPS w Jaworznie – został zdekonspirowany przez gestapo w lutym 1943 r. i od tego czasu ukrywał się dzięki pomocy leśniczego Preglera. W leśniczówkach Preglera w Jeziorkach i Abstorskiego w Byczynie ukrywał się też podoficer Stanisław Strycharski z Jaworzna – w 1939 r. zastępca dowódcy 6. kompanii 204. Pułku Obrony Narodowej. Uczestniczących w konspiracji leśników i ich najbliższych współpracowników określano po wojnie jako „grupę leśną”.

Aresztowania

Fala aresztowań w leśniczówkach koło Jaworzna, która miała charakter akcji pacyfikacyjnej, została uruchomiona w rezultacie zatrzymania przez policję niemiecką 4 lipca 1943 r. w okolicach Byczyny Juliana Rembiechy. Zatrzymany był konspiratorem Gwardii Ludowej PPR. Znaleziono przy nim kilka dowodów tożsamości, gazetki konspiracyjne oraz dwie przepustki pracownika leśnego podpisane przez leśniczych Franciszka Abstorskiego i Arnolda Preglera.

Jeszcze tego samego dnia wezwano na posterunek żandarmerii w Byczynie leśniczego Franciszka Abstorskiego. Ten podczas konfrontacji ze skatowanym już Rembiechą stwierdził, że go nie rozpoznaje oraz wyjaśnił, że przepustki wydawał na podstawie zaleceń gajowych i nie znał osobiście ludzi, dla których były wystawiane. Po tych wyjaśnieniach został zwolniony.

5 lipca został wezwany do niemieckiej Dyrekcji Lasów leśniczy Arnold Pregler. Tam aresztowało go gestapo. Tego samego dnia wieczorem do leśniczówki „Na Cezarówce” w Jeziorkach przyjechała policja niemiecka. Doszło do wymiany ognia z przebywającymi w leśniczówce partyzantami, jednak Michałowi Stożkowi i jego podkomendnym udało się uciec. Gestapo dokonało następnie szczegółowej rewizji budynku, w wyniku której znaleziono radio, prasę konspiracyjną, broń i amunicję. Pobito i aresztowano żonę leśniczego Preglera – Marię i trzech synów.

Polecamy e-book Szczepana Michmiela – „II wojna światowa wybuchła w Szymankowie”

Policja niemiecka ponownie wkroczyła do Jeziorek 9 lipca. Wszystkich dorosłych mężczyzn osady zebrano na centralnym placu, gdzie musieli siedzieć z rękami założonymi z tyłu głowy. Bito ich kolbami karabinów i pejczami, kopano, szczuto psami i grożono wywiezieniem do obozów koncentracyjnych. Poinformowano ich w końcu, że nastąpi egzekucja, a ich domy zostaną spalone. Przywieziono też z aresztu leśniczego Preglera z widocznymi śladami tortur. W śledztwie całą winę za pomoc partyzantom wziął na siebie, czemu gestapo nie dowierzało. Po kilku godzinach dowodzący akcją gestapowiec rozkazał mieszkańcom Jeziorek rozejść się do domów.

Potem przyszła kolej na inne osoby współpracujące z miejscową konspiracją. 10 lipca aresztowano górnika Władysława Otrębskiego z żoną Otylią i czwórką dzieci, a 12 lipca ujęto żonę i dzieci masarza Piotra Hermana (on sam uciekł z obławy i ukrywał się do końca okupacji), żonę Michała Stożka – Wiktorię, pracownika poczty Władysława Ślęczkę wraz z żona Emilią i córką Krystyną oraz Rozalię Szalon (służącą rodziny Preglerów).

Ponowne aresztowania leśników i ich rodzin miały miejsce w nocy z 14 na 15 lipca, kiedy ujęto gajowego z Dobrej Karola Poscha seniora z ciężarną synową Janiną (córką Michała Stożka), żoną Anną i dwuletnią wnuczką Bogumiłą.

O świcie 15 lipca aresztowano żonę Józefa Poscha – Helenę wraz z trójką dzieci. Józef Posch – bratanek Karola Poscha juniora, syna gajowego z Dobrej – uniknął aresztowania dzięki temu, że pracował na nocnej zmianie w kopalni „Rudolf”. Józef Posch oraz Michał Stożek zginęli jeszcze w lipcu w walce z gestapowcami w lasach wilkoszyńskich pod Ciężkowicami. Natomiast Karol Posch junior zbiegł aż do okupowanej Francji, skąd powrócił dopiero po wojnie.

Również 15 lipca gestapo dokonało aresztowań w leśniczówce w Byczynie. Ujęto wtedy leśniczego Franciszka Abstorskiego, jego żonę Bronisławę, córki Ewelinę i Kamilę, córkę Zofię Gazdę z dziećmi – Aliną i Andrzejem – oraz syna Mieczysława (leśnika) z żoną Janiną. Z obławy uratował się tylko mąż Zofii – Marceli – któremu udało się zbiec oraz sześciomiesięczny syn Mieczysława i Janiny Abstorskich – Ryszard – którego gestapowiec rzucił w beciku w ręce babci Agnieszki Radko. Nastąpiło to po jej dramatycznych prośbach do Niemców, by zostawili chociaż wnuka.

Jako ostatni został aresztowany gajowy z Jeziorek Jan Sołtysek z żoną Anną i dwójką dzieci. Aresztowanie to miało miejsce 11 sierpnia 1943 r. podczas masowej akcji represyjnej na terenie powiatów będzińskiego, chrzanowskiego i sosnowieckiego, w wyniku której ujęto około 700 osób. Były to całe rodziny członków konspiracji, głównie lewicowej. Po aresztowaniach z pierwszej połowy lipca i rozbiciu oddziału partyzanckiego Michała Stożka, władze niemieckie mianowały Jana Sołtyska na stanowisko pełniącego obowiązki leśniczego w miejsce Arnolda Preglera. Gestapo prawdopodobnie chciało w ten sposób sprawdzić czy rozbita konspiracja się odrodzi. Sołtysek nie przeprowadził się jednak do leśniczówki Preglera i nadal mieszkał w swoim domu. Ostatecznie po niespełna miesiącu aresztowano go z rodziną. Podczas aresztowania i rewizji domu Jan Sołtysek i jego żona byli przez dwie godziny brutalnie torturowani przez gestapo. Na konfrontację z nimi przywieziono również skatowanego Arnolda Preglera. Następnie wszystkich zabrano do więzienia mysłowickiego.

Ofiary

Franciszek i Mieczysław Abstorscy, Karol Posch senior, Arnold Pregler i Jan Sołtysek przeszli przez wielomiesięczne śledztwo w zastępczym więzieniu policyjnym w Mysłowicach. Nikogo nie wydali, mimo bestialskich tortur, co znacząco ograniczyło krąg aresztowanych. Aresztowania z lipca 1943 r. zostały spowodowane nie tylko zatrzymaniem Juliana Rembiechy, ale prawdopodobnie także donosami miejscowej agentury gestapo. Pod jej obserwacją musieli od dawana znajdować się Pregler i inni leśnicy.

Polecamy e-booka „Z Miodowej na Bracką”:

W następstwie akcji pacyfikacyjnej w Byczynie, Dobrej i Jeziorkach śmierć poniosły następujące osoby: Bronisława Abstorska (zginęła 2.1.1944 r. w KL Auschwitz, nr więźniarski 50687), Ewelina Abstorska (zmarła po wyzwoleniu w 1945 r. na skutek przeżyć obozowych w KL Auschwitz i KL Ravensbrück, nr więźniarski 50689), Franciszek Abstorski (deportowany do KL Gross-Rosen, zginął 27.10.1944 r. w KL Bergen-Belsen), Janina Abstorska (zginęła 7.2.1944 r. w KL Auschwitz, nr więźniarski 50690), Kamila Abstorska (zginęła 8.5.1944 r. w KL Auschwitz, nr więźniarski 50688), Mieczysław Abstorski (rozstrzelany 2.9.1943 r. jako więzień policyjny w KL Auschwitz), Władysława Herman (zginęła 1.2.1944 r. w KL Auschwitz, nr więźniarski 54703), półtoraroczna Marysia Otrębska (zginęła w 1944 r. w obozie dla dzieci w Potulicach), Anna Posch (zginęła 9.12.1943 r. w KL Auschwitz, nr więźniarski 54301), trzyletnia Bogumiła Posch (zginęła w listopadzie 1944 r. w obozie dla dzieci w Potulicach), Helena Posch (zginęła 2.1.1944 r. w KL Auschwitz, nr więźniarski 54300), Janina Posch (zginęła w 1943 r. w KL Auschwitz, nr więźniarski 54302), Karol Posch senior (rozstrzelany 29.2.1944 r. jako więzień policyjny w KL Auschwitz), Arnold Pregler (rozstrzelany 29.11.1943 r. jako więzień policyjny w KL Auschwitz), Kazimierz Pregler (zginął 1.1.1945 r. w KL Mittelbau-Dora, nr więźniarski KL Buchenwald 62741), Maria Pregler (zginęła 27.12.1943 r. w KL Auschwitz, nr więźniarski 68930), Julian Rembiecha (rozstrzelany 29.11.1943 r. jako więzień policyjny w KL Auschwitz), Anna Sołtysek (zginęła 17.1.1944 r. w KL Auschwitz, nr więźniarski 54756), Jan Sołtysek (rozstrzelany 29.11.1943 r. jako więzień policyjny w KL Auschwitz), Wiktoria Stożek (zginęła 10.12.1943 r. w KL Auschwitz, nr więźniarski 66308), Emilia Ślęczka (zginęła w 1943 r. w KL Auschwitz), Józef Posch i Michał Stożek (zginęli w walce z policją niemiecką prawdopodobnie w drugiej połowie lipca 1943 r.).

Do tzw. Polenlagów (m.in. we Frysztacie na Zaolziu oraz w Gorzycach, Kietrzu, Pogrzebieniu i Rybniku), a następnie do obozu karnego dla dzieci w Potulicach pod Bydgoszczą trafiły dzieci Zofii (z d. Abstorskiej) i Marcelego Gazdów: Alina (lat 4) i Andrzej (lat 2), dzieci Władysławy i Piotra Hermanów: Danuta (lat 7), Stanisława (lat 6) i Andrzej (15 miesięcy), dzieci Otylii i Władysława Otrębskich: Jan (lat 5), Józef (lat 11), Maria (7 miesięcy) i Otylia (lat 12), dzieci Heleny i Józefa Poschów: Mieczysław (lat 8) Józefa (lat 5) i Gertruda (lat 5), córka Janiny i Karola Poschów – Bogumiła (lat 2), dzieci Marii i Arnolda Preglerów: Jerzy (lat 15) i Zbigniew (lat 13) oraz dzieci Anny i Jana Sołtysków: Krystyna (lat 11) i Maria (lat 5). Z wyjątkiem Marii Otrębskiej i Bogumiły Posch udało im się przeżyć wojnę. Przeżyli również: 20-letnia Rozalia Szalon, która dostała się do KL Auschwitz (nr więźniarski 50696), Władysław Otrębski (nr KL Mauthausen 51909) i Władysław Ślęczka (nr KL Mauthausen 51998), których 27 października 1943 r. skierowano do KL Auschwitz, a stamtąd w lutym 1944 r. do KL Mauthausen, Otylia Otrębska i Zofia Gazda – więzione i wyzwolone w KL Ravensbrück oraz Krystyna Ślęczka – wywieziona do obozu dla dzieci polskich w Łodzi.

Zakończenie

Rodziny Abstorskich i Preglerów miały korzenie austriackie. Najdalej znanym przodkiem rodu Abstorskich był Simon Ötl – urodzony w 1485 r. burmistrz miasta Zwitlan i właściciel majątku Absdorf w Dolnej Austrii, od którego wzięło się nazwisko Abstorsky. Jego potomkowie osiedlili się w XIX w. w Galicji i ulegli polonizacji. Również potomkowie pochodzącego z Austrii Antona Preglera-Grundelera von Grünbacha (1778-1826), który osiedlił się w Galicji, ulegli polonizacji i zaczęli używać skróconej wersji nazwiska Pregler. Nie ulega wątpliwości, że niemieckie władze okupacyjne miały nadzieję, że Abstorscy i Preglerowie przyjmą volkslistę ze względu na swoje pochodzenie, a przynajmniej będą lojalni wobec III Rzeszy. Tymczasem okazali oni lojalność Polsce, którą uważali za swoją ojczyznę. Tym m.in. należy tłumaczyć zaciekłość okupanta niemieckiego w zniszczeniu tych rodzin.

Historia pacyfikacji leśniczówek koło Jaworzna stanowi jeden z epizodów okupacji niemieckiej na terenie Prowincji Górnośląskiej. Poza Jaworznem jest to historia raczej mało znana. Pokazuje ona, jak wysoką cenę za walkę o niepodległość Polski zapłacili miejscowi leśnicy i ich rodziny.

Zapisz się za darmo do naszego cotygodniowego newslettera!

Bibliografia:

Źródła:

• Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau. Zespół Wspomnienia, Sygn. Wsp./Pregler/1380, nr inw. 181363, t. 242, k. 2-3, wspomnienia Andrzeja Preglera dot. byłego więźnia Kazimierza Preglera; Zespół Ankiety. Sygn. Mat./2078, nr inw. 189314, ankieta byłego więźnia Karola Poscha; Zbiór korespondencji. Korespondencja nr 1090-1091/91 i 146-147/17 dot. byłych więźniów Marii i Arnolda Preglerów, nr 3703-04/73, 936-39/2823/01, 5506-07/01 dot. Bronisławy, Janiny, Kamili i Mieczysława Abstorskich; Lista transportowa do KL Buchenwald. Sygn. D-Bu-3/1/4, nr inw. 149720, t. 4, k. 14; Świadectwo zgonu (Sterbeurkunde) więźnia Arnolda Preglera. Sygn. D-Au I-2/3361/25/2, nr inw. 149506, t. 25/2, k. 79; Materiały Ruchu Oporu. Sygn. D-RO/10, nr inw. 31065, odpis książki kostnicy, k. 9p, Sygn. D-RO/10, nr inw. 31065, numerowe spisy więźniarek zmarłych w obozie, k. 13 l, 15 l, 43 l, 43p, 48p; Księgi zgonów. Sygn. D-AuI-2/45, nr inw. 172380, t. 23, k. 198, nr aktu zgonu 33198/1943 więźnia Jana Sołtyska, k. 203, akt zgonu nr 33203/1943 więźnia Arnolda Preglera, Sygn. D-Au I-2/45, nr inw. 172380, t. 23, k. 1406, akt zgonu nr 34414/1943 więźniarki Anny Posch; Książka szpitala więźniarskiego Neustadt-Glewe. Sygn. D-N. Glewe-5/1, nr inw. 176365, k. 46; Kartoteka KL Mauthausen. Sygn. D-Mau-3a/18056, nr inw. 80776, k. 36515-36516, karta personalna więźnia Władysława Otrębskiego, Sygn. D-Mau-3a/22812, nr inw. 90332, k. 46029-46030, karta personalna więźnia Władysława Ślęczki; IZ-UWZ-Lager Potulitz-Lebrechtsdorf, t. 1, k. 3-4, lista transportowa dzieci do obozu w Potulicach z 4.8.1944 r. (Archiwum Państwowe w Bydgoszczy. Sygn. 130), IZ-UWZ-Lager Potulitz-Lebrechtsdorf, t. 1, k. 9-10, lista transportowa dzieci do obozu w Potulicach z 9.8.1944 r. (Archiwum Państwowe w Bydgoszczy. Sygn. 130).
• Archiwum Muzeum w Wodzisławiu Śląskim. Lista 201 dzieci aresztowanych podczas akcji represyjnej z 11 sierpnia 1943 r. (akcja „Oderberg”) i deportowanych z więzienia policyjnego w Mysłowicach do Polenlagru (obozu Volksdeutsche Mittelstelle nr 82) w Pogrzebieniu (Pogrzebin) koło Raciborza.
  
• Centralne Archiwum Wojskowe. Akta personalne Arnolda Preglera, sygn. AP 3675, 3708, 4871, 14509.
  
• Instytut Polski i Muzeum im. W. Sikorskiego w Londynie, sygn. A.44.249/1 – Dziennik Zarządzeń i Rozkazów Zarządu i Komendy Powiatowej Związku Strzeleckiego w Chrzanowie w 1935 r.
  

Literatura:

• G. Gut, J. Gut, Historia Jeziorek, Jaworzno 2019, s. 57-95.
• T. Falęcki, I. Sroka, Chrzanów w latach okupacji 1939-1945, [w:] Chrzanów. Studia z dziejów miasta, t. II, Chrzanów współczesny, cz. 1, Chrzanów 1999, s. 96.  
  
• J. Niekrasz, Z dziejów Armii Krajowej na Śląsku, Katowice 1993, s. 81, 121-122, 132.
  
• B. Piętka, Akcja „Oderberg”, „Zeszyty Oświęcimskie” nr 27, Oświęcim 2012, s. 154, 155, 185.
  
• E. Popławska, Pacyfikacja leśniczówek w 1943 roku, „Zeszyty Historyczne Miasta Jaworzna”, wydanie specjalne, czerwiec 2018.
  
• B. Werner-Pędzikiewicz „Drozd”, Ruch Oporu w okupowanym Jaworznie w latach 1939-1945, Jaworzno, 1995, s. 71-72.
  

redakcja: Jakub Jagodziński