Oprycznina: polityczny zakon Iwana Groźnego
Car Iwan IV Groźny (1897, domena publiczna). Z początkiem XVI wieku zakończył się proces jednoczenia ruskich ziem w jedno scentralizowane państwo. W skład Wielkiego Księstwa Moskiewskiego weszły księstwa: jarosławskie, twerskie, rostowskie i riazańskie, a także dwie republiki: nowogrodzka i pskowska. Nastąpiło duchowe odrodzenie kraju. W tych okolicznościach zmieniła się pozycja głowy państwa. W 1533 roku Wielkim Księciem Rusi został Iwan, mający niespełna trzy lata. Na równi z nim znajdowała się Bojarska Duma, której rola znacząco wzrosła w związku z małoletniością władcy. Z Dumy w połowie XVI wieku wykrystalizowała się Rada Wybrana, inaczej Bliższa Duma, w skład której weszli najbardziej zaufani ludzie Iwana. W 1547 roku został on ogłoszony pełnoletnim władcą, lecz rządy sprawował przy udziale Rady, której wpływ na niego był bardzo silny, zwłaszcza w okresie zasiadania w niej bardzo religijnych Sylwestra i Alekseja Adaszewa. Po ślubie z córką czerkieskiego księcia Iwan nabrał jednak pewności siebie i zechciał wzmocnić swój status.
Oprycznina: preludium
Pod koniec lat 50. XVI wieku w politycznej elicie Rusi nastąpił rozłam pod względem celów polityki zewnętrznej państwa. Rada Wybrana – pod wodzą Sylwestra, Adaszewa i dowódcy wojskowego Andrieja Kurbskiego – żądała wojny z Tatarami i Turkami. Kupiectwo chciało rozwoju handlu i zacieśnienia więzi kulturalnych z Europą. Konieczny był w tym dostęp do Morza Bałtyckiego, w związku z czym należało przyłączyć do Rusi Rygę i Tallin. Wojna o te tereny rozpoczęła się w 1558 roku wbrew protestom Rady. Wojskowe sukcesy wojsk carskich w tym czasie doprowadziły do powstania antymoskiewskiego bloku w postaci Polski i Szwecji.
Rządy w państwie uległy jeszcze większemu scentralizowaniu. Wszelkie reprezentacyjne stanowiska były obsadzane wojewodami wybranymi bezpośrednio przez Iwana Groźnego, który nie chciał powiększać wpływów bojarów i książąt. Część historyków uważa, że to właśnie walka o władzę doprowadziła do powołania instytucji opryczniny. Są też jednak badacze, którzy przyczyn jej powstania dopatrują się w nieludzkich cechach charakteru znanego z okrucieństwa Iwana.
Car czyta list od zbiegłego Andrieja Kurbskiego (1836, domena publiczna). W 1560 roku miał miejsce sobór, na którym odbył się zaoczny sąd nad Sylwestrem i Adaszewem, będący jednocześnie dyskredytacją całej Rady Wybranej jako szatańskiego tworu. W roku 1564 Kurbski uciekł do Polski pod pretekstem sprzeciwu wobec okrucieństwa Iwana Groźnego w stosunku do bojarów. Problemy Rusi w tym roku nie kończyły się jednak na buncie wojskowego – nad krajem wisiało niebezpieczeństwo najazdu wrogów z Zachodu i Południa, panował nieurodzaj, pomór bydła i głód, a Moskwę czterokrotnie trawił pożar. Przeciwnicy cara postanowili wykorzystać sytuację i odsunąć go od władzy. W tym celu zwołany został kolejny sobór, który odbył się w Moskwie u popierającego opozycję metropolity Atanazego. Omawiano na nim plan podziału państwa między synów Iwana.
W odpowiedzi na machinacje opozycji 3 grudnia 1564 roku car, ostentacyjnie pomodliwszy się w Soborze Uspieńskim, wyjechał z Moskwy, zabierając ze sobą najważniejszych urzędników, czym sparaliżował rządy w kraju. 3 stycznia 1565 roku Iwan złożył abdykację, wskazując przy tym na zdrajców i wyrażając głębokie niezadowolenie z czynów Dumy Bojarskiej. Obawiający się ogólnopaństwowego sprzeciwu bojarzy odrzucili rezygnację Iwana i dali mu niezależność w rządach, którą to władca przyjął pod warunkiem umożliwienia mu ukarania zdrajców.
Dekret
Po powrocie do Moskwy w lutym 1856 roku ogłoszono publicznie dekret, zgodnie z którym Ruś została podzielona na dwie części – zarządzaną w całości przez cara opryczninę oraz pozostającą pod wpływem bojarów ziemszczinę. Słowo oprycznina wywodzi się od słowa opricz (oddzielnie, osobno), w czasach księstw udzielnych oznaczającego specjalny przydział ziemi dla wdów.
Ogromne terytorium opryczniny zaspokajało zarówno potrzeby gospodarcze, jak i strategiczne. W jej granicach znalazły się takie bogate miasta jak Dźwina, Kargopol czy Staraja Russa. Na terenie opryczniny znajdowały się też wszystkie ważne złoża soli, co dawało jej monopol na ten towar.
Oprycznicy i bojarzy (przed 1871 rokiem, domena publiczna). Na ważnych strategicznie terenach blisko granicy rozmieszczono majątki ziemskie opryczników, czyli członków carskiej policji. Zamieszkiwali je głównie przesiedleńcy z innych części kraju, gdyż tacy ludzie nie mieli silnego poczucia wspólnoty, a co za tym idzie byli w znacznym stopniu uzależnieni od głowy państwa. Na terenie obejmującym część obszaru stolicy wyrzucono z domów szlachtę ziemszcziny, a ich miejsca zajęli oprycznicy, posiadający odtąd wyłączność na mieszkanie w tym rejonie. Do tej części Moskwy włączono też trzy słobody (osiedla) strzeleckie na Woroncowym Polu, a pochodzących stamtąd strzelców zrekrutowano do osobistej straży przybocznej Iwana. Stolicą opryczniny została przekształcona w imponującą warownię Aleksandrowska Słoboda.
Polecamy e-book Marka Telera pt. „Kochanki, bastardzi, oszuści. Nieprawe łoża królów Polski: XVI–XVIII wiek”
Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!
Hierarchia
Korpus opryczników nie był jednolitą grupą osób poddanych carowi, lecz był zróżnicowany na elitę (dumę opryczniny) i jej dwór. Struktura dworu przypominała istniejącą na dworze ziemszcziny i na dworze przed powstaniem opryczniny. W przeciwieństwie do ziemszcziny, oprycznina początkowo nie miała własnego systemu prikazów, z wyjątkiem tych dotyczących carskiego dworu. Wojsko, sądy czy zarząd były w opiece bojarów Iwana, którym nakazano pozostać w ziemszczinie i decydować o wyżej wymienionych sprawach według dotychczasowego porządku. Z chwilą wprowadzenia opryczniny wpływ bojarów na te tradycyjne instytucje jeszcze się wzmocnił.
Opricznina nie była więc początkowo typowym oddzielonym od ziemszcziny państwem w państwie, ale strażnikiem istniejącego systemu zarządzania, którego głównym zadaniem było zmuszenie dawnych instytucji do działania zgodnie z wolą cara. Oddzielny system prikazów dla bojarów i carskiego dworu pojawił się dopiero 1568 roku, kiedy represje opryczniny pogłębiły rozłam w społeczeństwie i pozbawiły Iwana wiary w ziemszczinę.
Mieszkańcy miasta kryjący się przed oprycznikami (1911, domena publiczna). Straż przyboczna
Dla ochrony swojego zdrowia i życia, a także w celu zapobiegania zdradzie, car powołał specjalny korpus opryczników. Dekret przewidywał, że będzie on składał się z tysiąca szlachciców, jednak wraz z przyłączaniem do opryczniny nowych terenów liczba ta rosła. Osobista straż cara była swego rodzaju aparatem policyjnym, wyspecjalizowanym w tropieniu zdrajców stanu i obdarzonym specjalnymi przywilejami, które nie tylko pozwalały w okrutny sposób eliminować wrogów państwa, ale też wyrównywać osobiste rachunki.
Członkiem straży przybocznej mogła zostać wyłącznie osoba bez żadnych powiązań, zarówno rodzinnych jak i towarzyskich, ze szlachtą ziemszcziny oraz książętami i bojarami stanowiącymi opozycję wobec Iwana. Nawiasem mówiąc, każdy oprycznik był zobowiązany przysiąc, że nie będzie pielęgnował żadnych więzi z ziemszcziną, a nawet z członkami rodziny utrzymujących kontakty ze szlachcicami spoza opryczniny. Niedotrzymanie słowa było karane śmiercią.
Zakon
Powołując do życia opryczninę, car miał na celu nie tylko ochronę osobistą, ale też wprowadzenie idealnego modelu ładu społecznego, którego „pierwszym przykazaniem” było pełne podporządkowanie się rozkazom głowy państwa, której władza, jak sądził religijny Iwan, pochodziła od Boga. W związku z tym każdy przejaw sprzeciwu wobec przywódcy był tym samym występkiem przeciw woli Najwyższego i powinien być surowo karany. Car porównywał porządek opryczniny do idealnej organizacji życia zakonnego, gdzie wszyscy funkcjonują na tych samych zasadach, podporządkowani woli jednego władcy.
Iwan Groźny w towarzystwie opryczników drwi z bojarskiego przywódcy Iwana Fiodorowa, przed egzekucją ubranego w strój carski i posadzonego na tronie lata 70. XIX wieku, domena publiczna). W monasterze zwanym opryczniną opatem był Iwan Groźny, przeorem książę Afanasij Wiaziemski, a kapelanem Maluta Skuratow. Podobieństwo do zakonu przejawiało się też w ubiorach opryczników – mnisich laskach i prostych czarnych habitach, pod którymi jednak ukrywały się kosztowne stroje i broń, która mogła być użyta na rozkaz cara w każdym miejscu i o każdej porze. Charakterystyczne w wizerunku opryczników było też to, że jeździli oni na czarnych koniach, a na ich czaprakach znajdowały się symbole ich działalności: miotła (znak oczyszczania kraju ze zdrajców) i głowa psa (znak, że będą gryźć zdrajców jak psy a także symbol wierności). Codziennie rano i wieczorem car wzywał braci na nabożeństwa, za brak udziału w których nakładano pokutę. Podczas wspólnych posiłków, które swoją drogą nie były ascetyczne, car czytał pouczające księgi. Resztki jedzenia oddawano żebrakom.
Koniec opryczniny
Działalność opryczników osłabił nieudany szturm Tatarów na Astrachań oraz ograbienie i spalenie znacznej części Moskwy przez chana krymskiego Dewlet Gireja w 1571 roku. Związane z tym trudności w utrzymaniu opryczniny doprowadziły zasadniczo do jej likwidacji w 1572 roku, choć w nieco łagodniejszej formie funkcjonowała ona aż do śmierci Iwana Groźnego w 1584 roku. Mimo, że oficjalna działalność tej instytucji trwała zaledwie przez krótką część panowania okrutnego cara, to swoimi krwawymi dokonaniami na zawsze zapisała się ona na kartach historii Rosji.
Bibliografia:
- Ivannikov I., Oprichnina: prichiny, soderzhanie, posledstviya, „Istoricheskaya i sotzyalno-obrazovatelnaya mysl”, 2017, T. 9, s. 56-61.
- Pawłow A., Perrie M., Dekret o opriczninie, [w:] Iwan Groźny. Car i tyran, tłum. S. Kędzierski, Bellona, Warszawa 2008, s. 129-138.
- Wieczorkiewicz P. Bazylow L., Opricznina, [w:] Historia Rosji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2005, s. 82-87.
Redakcja: Tomasz Leszkowicz
