Operacja „Demon” – Dunkierka Morza Śródziemnego

Operacja „Demon” – zobacz też: „Dunkierka” – reż. Christopher Nolan – recenzja i ocena filmu

Część pierwsza artykułu

W pierwszych latach drugiej wojny światowej brytyjskie siły lądowe zgromadziły dość znaczne doświadczenia w dziedzinie ewakuowania się drogą morską. BEF (British Expeditionary Force) zmuszony był do ucieczki z plaż Dunkierki (operacja „Dynamo”), a nieco później z Francji wywieziono te jednostki, które z różnych przyczyn nie zdążyły dotrzeć do miejsca pierwszej ewakuacji, a także te, które przerzucono na kontynent w desperackiej próbie odbudowy brytyjsko-francuskiej linii frontu (tak zwany „drugi” BEF, operacje „Cycle” i „Ariel”). Do tej listy należy oczywiście dodać ewakuację wojsk alianckich z Norwegii. Choć nie brakowało okazji do doskonalenia wyładunku czy załadunku wojsk, wydaje się, że Brytyjczycy nie wyciągnęli żadnych wniosków z lekcji udzielonych im przez Niemców i niesprzyjający los. Miało się to na nich srogo zemścić. Żeby zrozumieć znaczenie operacji „Demon”, trzeba jednak cofnąć się kilka miesięcy wstecz.

Zepsuty „Compass”

9 grudnia 1940 roku siły brytyjskie kierowane przez generała Wavella, dowódcę wojsk na Środkowym Wschodzie, rozpoczęły zaskakującą ofensywę w Afryce Północnej. Brytyjczycy, wykorzystując większą manewrowość i przewagę swego uzbrojenia, byli w stanie pobić po wielokroć silniejszego przeciwnika. Generał O’Connor, dowódca Sił Pustyni Zachodniej, dysponując zaledwie dwiema dywizjami, w przeciągu dwóch miesięcy przebył około 800 kilometrów, rozbił dziesięć włoskich dywizji, wziął do niewoli 130 tysięcy jeńców, a jego siły wzbogaciły się o 400 czołgów (wiele z nich walczyło potem w jednostkach australijskich) i 1200 dział. Wavell, gdyby tylko chciał, mógłby wyrzucić Włochów z Afryki Północnej, zabezpieczając raz na zawsze południowe wybrzeże Morza Śródziemnego i odsuwając jakiekolwiek zagrożenie od Kanału Sueskiego. Los – i Churchill – chcieli jednak inaczej.

Włoscy jeńcy.

28 października 1940 roku Włochy zaatakowały Grecję. Duce liczył na szybkie zwycięstwo, jednak Grecy okazali się znacznie trudniejszym przeciwnikiem od Somalijczyków, Etiopczyków czy Albańczyków. Nie tylko zatrzymali Włochów, ale sami 14 listopada rozpoczęli przeciwuderzenie, wyrzucając żołnierzy Duce poza granice własnego kraju i zajmując prawie 1/3 Albanii. Do gry włączyli się Niemcy, niejako z przymusu ratując kłopotliwego sojusznika przed blamażem i zabezpieczając swoje prawe skrzydło planowanej operacji „Barbarossa” przed zagrożeniem ze strony Brytyjczyków, którzy wypełniając zobowiązania sojusznicze, wylądowali na Krecie i zaminowali greckie wody terytorialne.

13 grudnia 1940 roku Hitler wydał Dyrektywę nr 20 nakazującą rozpoczęcie ataku na Grecję. Plan otrzymał kryptonim „Marita”. Gdy brytyjski wywiad dowiedział się o planowanej ofensywie, Churchill podjął decyzję o wysłaniu brytyjskich sił lądowych na pomoc Grekom. Co prawda już w listopadzie na Krecie wylądowała 14 Brygada Piechoty, a do Grecji wysłano jednostki lotnicze i przeciwlotnicze, jednak Brytyjczycy działali jak na razie w charakterze jednostek wspierających. Przerzut 14 Brygady miał przede wszystkim za zadanie umożliwienie przetransportowania na kontynent stacjonującej tam greckiej 5 Dywizji Piechoty. Brytyjczycy mieli więc pełnić na Krecie rolę wartowników. Teraz przyszła pora na wprowadzenie jednostek liniowych. Jak wyjaśniał to później Churchill w brytyjskim parlamencie:

W tym śmiertelnym niebezpieczeństwie Grecy zwrócili się do nas o pomoc. Chociaż nasze zasoby były ograniczone, nie mogliśmy im powiedzieć nie. (...) złamanie tych zasad było by straszne dla honoru brytyjskiego imperium, bez honoru nie moglibyśmy mieć nadziei ani zasłużyć na zwycięstwo w tej ciężkiej wojnie ([Krew, znój, łzy i pot. Sławne mowy Winstona Churchilla...], s. 163).

Nie bez znaczenia był także fakt, że Grecja była jedynym w tamtym czasie kontynentalnym sojusznikiem Wielkiej Brytanii.

Kiedy O’Connor wysyłał do Wavella generała Dorman–Smitha z prośbą o uzupełnienia i zezwolenie na kontynuowanie natarcia, zapewne nie zdawał sobie sprawy z wagi opisanych powyżej spraw. Gdy jego wysłannik przybył do Kairu, na ścianach wisiały już jednak mapy Grecji. Wavell, wypełniając polecenie Churchilla, podjął już decyzję: operacja „Compass” spełniła swe cele, więc Egipt mógł stać się źródłem zaopatrzenia dla Grecji. Wavell był zresztą przekonany, że jego pozycjom w Afryce nic nie zagraża. Co prawda od lutego do Afryki zaczęły przybywać pierwsze niemieckie jednostki, jednak generał był pewien, że osiągną zdolność do ataku nie wcześniej niż w połowie maja. Wysłanie kilku dywizji do Grecji nie stanowiło więc dla brytyjskiego dowódcy większego problemu. 9 lutego 1941 roku operacja „Compass” dobiegła końca.

Operacja „Lustre”

Operację przerzutu wojsk rozpoczęto na początku marca. Konwoje wypływały z Aleksandrii co 3 dni. Według planów, do Grecji powinny trafić 1 Brygada Pancerna, 2 Nowozelandzka Dywizja Piechoty, 6 Australijska Dywizja Piechoty, 7 Australijska Dywizja Piechoty, Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich oraz jednostki wsparcia. Grekom obiecano łącznie przysłanie wzmocnionego korpusu liczącego około 100 tysięcy ludzi, jednak do momentu niemieckiej inwazji przewieziono około 60 tysięcy (Nie przewieziono 7 Dywizji i SBSK, zatrzymanych w Afryce ze względu na rosnące zagrożenie ze strony Niemców). Akcja ta trwała aż do rozpoczęcia ewakuacji z Grecji. Wszystkie jednostki zgromadzono w ramach tymczasowej formacji zwanej od nazwiska dowódcy, Henry Maitlanda Wilsona, „W-Force” (w jego skład wchodził I Korpus Australijski, jednostki greckie i pomocnicze. 12 kwietnia przemianowano go na korpus ANZAC – Australian and New Zealand Army Corps).

Lekki czołg Mk VI A z 3rd KOH.

Część tych żołnierzy stanowili weterani operacji „Compass”. Niestety, to samo można było powiedzieć o ich sprzęcie. W składzie 1 Brygady Pancernej znajdowały się dwa pułki czołgów: 3rd Royal Tank Regiment i 4th Queen’s Own Hussars. Pierwszy z nich miał na stanie pięćdziesiąt dwa wozy A10 (Cruiser Mk II) pamiętające całą 800 kilometrową pogoń za Włochami w Afryce Północnej. Remonty utrudniał brak części zamiennych wywołany bałaganem na tyłach. W ramach standaryzacji uzbrojenia przed wyjazdem do Grecji 3 RTR dokonał wymiany z 5 RTR, przekazując mu wozy A13 w zamian za A10. Zaopatrzeniowcy najwyraźniej przegapili ten fakt, wysyłając pułk do boju z częściami zamiennymi do wozów, których ten już nie posiadał. Awaria któregoś z ważniejszych elementów czołgu równała się więc jego utracie. Drugi z wymienionych pułków dysponował pięćdziesięcioma dwoma lekkimi czołgami Mk VI, uzbrojonymi w dwa karabiny maszynowe. Choć mogły mierzyć się z lekkimi pojazdami rozpoznawczymi, to nie miały szans w walce z czołgami. Skład „W-Force” uzupełniały dwie (dwunasta i dwudziesta druga) słabe, liczące zaledwie po dwa bataliony każda, greckie dywizje piechoty.

Polecamy e-book: „Polowanie na stalowe słonie. Karabiny przeciwpancerne 1917 – 1945”

Lawina ruszyła

6 kwietnia 1941 roku Niemcy uderzyli na Grecję i Jugosławię. I Korpus Australijski nie wziął udziału w pierwszej fazie walk. Większość jednostek dopiero zajmowała pozycje, stanowiąc drugą linię obrony. 6 Dywizja, przybyła na początku kwietnia, musiała przejść proces aklimatyzacji, co zmniejszało sprawność jej żołnierzy. Sytuację wojsk brytyjskich w Grecji komplikowały wydarzenia w Afryce Północnej, gdzie pod koniec marca Rommel rozpoczął swe pierwsze natarcie. Wavell mógł rzucić do walki z nim jedynie jednostki o niepełnych stanach, praktycznie pozbawione broni ciężkiej, środków transportowych i łączności. Po wydzieleniu kontyngentu do działań w Grecji, siły brytyjskie w Egipcie były zbyt słabe, by stawić zacięty opór.

Do pierwszych znaczniejszych starć pomiędzy I Korpusem a siłami niemieckimi doszło w dniu 10 kwietnia. Nazajutrz rozpoczęła się dwudniowa bitwa pod Vevi, gdzie mieszane siły złożone z Brytyjczyków, Nowozelandczyków i Australijczyków stawiły czoła pułkowi zmotoryzowanemu Leibstandarte SS Adolf Hitler (mimo nazwy była to jednostka wielkości brygady), starając się opóźnić marsz Niemców choć o kilka dni. Był to pierwszy i ostatni wypadek nawiązania walki pomiędzy żołnierzami australijskimi a Waffen-SS.

Leibstandarte w Grecji (fot. Kisselbach, ze zbiorów Deutsches Bundesarchiv, Bild 101I-158-0094-33, na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Germany).

Sukcesy odnoszone podczas walk odwrotowych nie mogły jednak przysłonić całościowego obrazu – Grecy przegrywali tę kampanię. 13 kwietnia Wilson podjął decyzję o wycofaniu się na linię Termopil. Manewr ten, mający na celu uchronienie greckiego terytorium przed zniszczeniem, wykonano w oparciu o porozumienie z greckim generałem Papagosem.

Kluczem do zrozumienia zachowania się „W-Force” są właśnie uzgodnienia pomiędzy Wavellem a Papagosem dokonane jeszcze przed niemiecką inwazją. Obydwie strony zgodziły się, że jeśli Jugosławia stanie po stronie Aliantów, Grecy i „W-Force” będą bronić granic Grecji w całej ich rozciągłości. Jeśli stanęła by po stronie Osi lub przepuściła Niemców bez walki, Grecy mieli cofnąć się na bardziej dogodne pozycje. Było to dla nich trudne do przyjęcia z moralnego i honorowego punktu widzenia, jako że odwrót oznaczałby porzucenie ciężko wywalczonych pozycji w Albanii. Niechęć do idei planowego odwrotu wraz z niewielką mobilnością sił greckich leżały u podstaw alianckiej klęski.

Kluczem do udanego przegrupowania była szybkość. Z jednej strony niszczono drogi i stawiano zapory, z drugiej starano się jak najszybciej zająć nowe pozycje. Niestety, warunki terenowe zaczęły zbierać obfite żniwo wśród sprzętu mechanicznego. Brak konserwacji i części zamiennych sprawiał, że pojazdy psuły się znacznie częściej niż dotychczas. 19 kwietnia, podczas pokonywania wąskich i krętych górskich dróg, awarii uległo aż siedemnaście z trzydziestu pozostałych wozów 4 pułku huzarów. U wszystkich stwierdzono awarie układu sterowania. Sytuacja w 3 pułku nie była lepsza – po wycofaniu się na nowe pozycje w Trikkala w centralnej Grecji w całej jednostce pozostało zaledwie 5 wozów.

Porzucony czołg A10 (fot. Bauer, ze zbiorów Deutsches Bundesarchiv, Bild 101I-161-0317-26, na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Germany).

Nie chcąc być bezużytecznymi, część załóg ustawiła wymontowane z czołgów karabiny maszynowe Besa na ciężarówkach, tworząc ruchomy oddział zwalczający spadochroniarzy. Innym niekorzystnym skutkiem tak głębokiego odwrotu było zerwanie jakichkolwiek więzi z jednostkami greckimi.

Wraz z posuwaniem się na południe, kwestia ewakuacji drogą morską stawała się coraz bardziej paląca. Już 13 kwietnia brytyjski attache morski w Atenach poinformował admirała Cunninghama, że ewakuacja Grecji jest sprawą pilną. Wraz ze wzrastającą aktywnością niemieckiego lotnictwa i słabnącym oporem Greków sytuacja stawała się coraz bardziej jasna. 21 kwietnia 1941 roku, po kapitulacji greckich sił w Epirze, zapadła decyzja o ewakuowaniu sił Commonwealthu z Grecji. 23 kwietnia generał Wilson wydał rozkaz zawierający plan ewakuacji, jednak podlegli mu dowódcy poinformowali o niej swe jednostki już wcześniej, opierając się na informacjach otrzymanych drogą ustną podczas narady z 21 kwietnia. ANZAC ruszył na południe. Niemcy nie mieli zamiaru pozwolić im uciec, rzucając w pogoń jednostki szybkie, te jednak ugrzęzły w kilometrowych korkach.

ANZAC cofał się w zorganizowany sposób, tocząc zacięte walki odwrotowe i niszcząc zbędny sprzęt. 24 kwietnia doszło do bitwy pod Termopilami, gdzie dogodne pozycje obronne zajęły dwie brygady: 19 Australijska i 6 Nowozelandzka. Na przełęcz uderzył 1 batalion z 31 pułku pancernego wchodzącego w skład 5 Dywizji Pancernej, chcąc niejako „z marszu” przełamać brytyjskie pozycje. Czołgi poruszały się po drodze w pojedynczej kolumnie, jak na defiladzie. Ceną za niedocenienie przeciwnika była utrata wszystkich 19 czołgów biorących udział w natarciu. Wróg atakował jednak nie tylko na ziemi, ale i z powietrza.

Lubisz czytać artykuły w naszym portalu? Wesprzyj nas finansowo i pomóż rozwinąć nasz serwis!

Siły RAF w Grecji radziły sobie przyzwoicie do momentu pojawienia się Niemców. Gladiatory nie miały większych szans w starciu z Me-109, a myśliwców Hurricane było zbyt mało. Sytuację utrudniały też niemieckie ataki na brytyjskie lotniska. Na ostatni większy wysiłek RAF zdobył się 20 kwietnia, kiedy to do walki wystartowało piętnaście myśliwców Hurricane z dwóch dywizjonów, z czego aż osiem nie wróciło do baz. Resztki brytyjskiego lotnictwa w Grecji przebazowano na lotnisko Argos na Peloponezie, skąd miały osłaniać miejsca załadunku. 22 kwietnia Luftwaffe unicestwiło resztki greckiego lotnictwa, a ostatni brytyjski myśliwiec stacjonujący w Grecji został zniszczony dwa dni później. Ocalałe maszyny przeleciały na Kretę.

Luftwaffe i Regia Aeronautica na patrolu (fot. Sturm, ze zbiorów Deutsches Bundesarchiv, Bild 101I-425-0338-16A, na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Germany).

Od tej pory RAF miał operować wyłącznie z baz na Krecie, czy w Egipcie, co zapewniało większe bezpieczeństwo bazom lotniczym, jednak z powodu odległości myśliwce nie mogły skutecznie osłaniać przemieszczających się Australijczyków i Nowozelandczyków. ANZAC był więc narażony na ciągłe ataki z powietrza już od samego początku ewakuacji. Zwykli żołnierze, podobnie jak członkowie BEF we Francji, oskarżali RAF o bezczynność. Dla nich skrót RAF oznaczał „Rare As Fairies”, czyli „Rzadcy jak wróżki”. Generałowie zakładali, że w tych warunkach uda się wywieźć zaledwie około trzydziestu procent sił brytyjskich w Grecji.

26 kwietnia Niemcy zaatakowali most na Kanale Korynckim, chcąc odciąć ANZAC od portów w południowej Grecji. Cała konstrukcja spoczęła na dnie kanału po tym, jak przypadkowy pocisk zdetonował ładunki zamontowane na moście. Siły ANZAC zostały podzielone na dwie części, ale Niemcom nie udało się zatrzymać ich odwrotu w kierunku punktów ewakuacyjnych położonych zarówno na północ, jak i na południe od kanału. Nikt jednak nie mógł zagwarantować, że ktokolwiek będzie tam na nich czekać. Dotarcie na plażę było dopiero początkiem długiej morskiej drogi do Aleksandrii, a Luftwaffe nie miała zamiaru siedzieć z założonymi rękoma. Walka o uratowanie ANZAC dopiero się zaczynała.

Zobacz drugą część artykułu.

Polecamy e-book: „Polowanie na stalowe słonie. Karabiny przeciwpancerne 1917 – 1945”

Bibliografia

• 6th Division (Australia) , [w:] Wikipedia, 19 lutego 2012 [dostęp 14 kwietnia 2012], <[http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=6th_Division_(Australia)&diff=483027565&oldid=477646631(Australia)&diff=483027565&oldid=477646631]>.
• Antill Peter D., Crete 1941. Germany’s lighting airborne assault, Osprey Publishing, Oxford 2005.
• Australian and New Zealand Army Corps, [w:] Wikipedia, 4 kwietnia 2012 [dostęp: 14 kwietnia 2012], <[http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Australian_and_New_Zealand_Army_Corps&diff=489248919&oldid=485504830]>.
• Battle of Thermopylae (1941), [w:] Wikipedia, 15 lutego 2012‎ [dostęp: 14 kwietnia], <[http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Battle_of_Thermopylae_(1941)&diff=488626140&oldid=476984910(1941)&diff=488626140&oldid=476984910]>.
• Battle of Vevi (Veve). 09 April 1941 - 12 April 1941, [w:] Australian War Memorial, [dostęp: 14 kwietnia 2012], <[http://www.awm.gov.au/units/event_283.asp]>.
• Becker Ian, Wavell. Marszałek polny hrabia Wavell, [w:] Generałowie Churchilla, pod red. John Keegana, Zysk i S-ka, Poznań 1999.
• Beevor Antony, Kreta. Podbój i opór, Wydawnictwo Znak, Kraków 2011.
• Brayley Martin J., The British army 1939–45 (2). Middle East & Mediterranean, Osprey Publishing, Oxford 2002.
• Commemoration Of The Greatest Disaster In Dutch Merchant Navy History, [w:] Koninklijke Rotterdamsche LLoyd Museum, [dostęp: 14 kwietnia 2012], <[http://www.krlmuseum.nl/Slamat/SLAMAT-Engels.htm]>.
• Dewar Michael, Wilson. Marszałek polny lord Wilson, [w:] Generałowie Churchilla...
• Forty George, Battle of Crete, Ian Allen Publishing, Surrey 2001.
• Hell over Piraeus, [w:] World War 2 Eagles, 25 marca 2011 [dostęp: 14 kwietnia 2012], <[http://ww2eagles.blogspot.com/2011/03/hell-over-piraeus.html]>.
• HMAS Voyager (I), [w:] Royal Australian Navy, [dostęp: 14 kwietnia 2012], <[http://www.navy.gov.au/w/index.php/HMAS_Voyager_%28I%29]>.
• Koburger Charles W., Wine-Dark, Blood Red Sea: Naval Warfare in the Aegean, 1941–1946, Praeger Publishers, Westport 1999.
• Koliopoulos John S., General Papagos and the Anglo-Greek Talks of February 1941, „Journal of the Hellenic Diaspora”, Pella Publishing, vol. 7 (3–4), 1980.
• Kopański Stanisław, Wspomnienia wojenne 1939–1946, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 1990.
• Krew, znój, łzy i pot. Sławne mowy Winstona Churchilla, pod red. John Cannadine David, Zysk i S-ka, Poznań 2001.
• Latimer Jon, Tobruk 1941. Pierwsza ofensywa Rommla, Osprey Publishing, Poznań 2009.
• Tenże, Wojna na pustyni 1940. Operacja „Compass”, Osprey Publishing, Poznań 2009.
• Lipiński Jon, Druga wojna światowa na morzu, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1976.
• Long Gavin, Australia in the war of 1939–1945, series one – army, vol. II, Greece, Crete and Syria, Australian War Memorial, Canberra 1953.
• McClymont W.G., To Greece, Historical Publications Branch, Wellington 1959 [series: The Official History of New Zealand in the Second World War 1939–1945].
• Murawski Marek J., Luftwaffe – działania bojowe, t. I, Lampart, Warszawa 1998.
• North African Campaign timeline, [w:] Wikipedia, 10 stycznia 2012 [dostęp: 14 kwietnia 2012], <[http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=North_African_Campaign_timeline&oldid=470665578]>.
• Nowakowski Tomasz, Skotnicki Mariusz, Kreta 1941, Wydawnictwo Altair, Warszawa 1993.
• [Paterson Ian A., ed.], War Diaries of 4th (Queen's Own) Hussars. 1941, [w:] The History of the British 7th Armoured Division “The Desert Rats”, [dostęp: 14 kwietnia 2012], <[http://www.ian.a.paterson.btinternet.co.uk/WarDiaries/4th_Hussars/4thH1941.htm]>.
• [Tenże], Regiments That Served With The 7th Armoured Division, [w:] The History of the British 7th Armoured Division..., [dostęp: 14 kwietnia 2012], <[http://www.ian.a.paterson.btinternet.co.uk/orgarmour.htm#3RTR]>.
• Perepeczko Andrzej, Wielkie ewakuacje, Alma Press, Warszawa 2010.
• Piekałkiewicz Janusz, Kalendarium wydarzeń II wojny światowej, Agencja Wydawnicza Jerzy Mostowski, Raszyn 2009.
• Pitt Barri, O’Connor, Generał sir Richard O’Connor, [w:] Generałowie Churchilla...
• Rothwell Steve, Greece 1941. 'W' Force - Greece, 12 April 1941, [w:] British & Commonwealth Orders of Battle, 17 maja 2009 [dostęp: 14 kwietnia 2012], <[http://www.rothwell.force9.co.uk/Greece1941.htm]>.
• Schreiber Gerhard, Bernd Stegemann, Detlef Vogel, Germany and the second world war, vol. III, The Mediterranean, South-east Europe and North Africa 1939–1941, Oxford University Press, Oxford 1995.
• Solarz Jacek, Bałkany 1940–1941, Wydawnictwo Militaria, Warszawa 2001.
• Supplement to The London Gazette of Thursday, the 18th of May, 1948.
• The German campaigns in the Balkans (Spring 1941), Departament of the Army, Washington 1953.
• The Oxford companion to World War II, pod red. I.C.B. Dear, Oxford University Press, Oxford 2005.
• Thomas Andrew, Gloster Gladiator Aces, Osprey Publishing, Oxford 2002.
• Tenże, Hurricane aces 1941–45, Osprey Publishing, Oxford 2003.
• Vego Milan N., Naval strategy and operations in narrow seas, Routlege, New York 2005.
• Walsh Matt, The battle for Greece and Crete, Defence Reserves Association, Casula 2007.
• Watt Jock, Greek Campaign 1940–41. Brotherhood of veterans of the Greek Campaign, 1940–41, [w:] WW2 People’s War. An archive of World War Two memories – written by the public, gathered by the BBC, BBC, 13 grudnia 2004 [dostęp 14 kwietnia 2012], <[http://www.bbc.co.uk/history/ww2peopleswar/stories/84/a3404684.shtml]>.
• Williams Michael, History - 3rd Royal Tank Regiment, [w:] The Green Flash. The 3rd Royal Tank Regiment. The Westcountry’s Own Armoured Regiment, [dostęp: 14 kwietnia 2012], <[http://www.greenflash.org.uk/history/index.html]>.

Redakcja: Roman Sidorski