Omerta – mafijna zmowa milczenia

Omerta – zobacz też: „Zdrajca” – reż. Marco Bellocchio – recenzja i ocena filmu

Giovanni Falcone, słynny antymafijny sędzia (domena publiczna).

Termin „mafia”, przypisywany zorganizowanej grupie przestępczej, narodził się pierwotnie na Sycylii, jednak z biegiem lat i rozwojem podobnych organizacji upowszechnił się on w wielu krajach świata – dość przypomnieć o latach 90. w Polsce i działalności grup z Pruszkowa czy Wołomina, które media wymiennie nazywały terminami „gang” lub właśnie „mafia”.

„Oryginalni” mafiozi, mimo swej brutalności i poczucia moralności zdecydowanie odbiegającego od wyobrażeń przeciętnego obywatela, mieli swoje własne, ścisłe zasady i kodeks honorowy, którego obowiązkowo przestrzegali. Członek mafii z oczywistych względów nie mógł być w żaden sposób spokrewniony czy spowinowacony z funkcjonariuszem policji, tudzież z przedstawicielem wymiaru sprawiedliwości, takim, jak sędzia. Pomoc ze strony policji była niemożliwa – jeśli członek mafii sam padł ofiarą jakiegoś przestępstwa, musiał również sam wymierzyć sprawiedliwość. Tyczyło się to nawet tak poważnej kwestii, jak zabójstwo członka rodziny – wtedy uruchamiana była jedna z żelaznych zasad – reguła vendetty, czyli zemsty, zabójstwa za zabójstwo. Co ciekawe, tego typu odwet zakorzeniony był nie tylko w kulturze włoskiej (czy stricte, sycylijskiej), ale występował także np. wśród Albańczyków, gdzie zwany był gjakmarrja.

Niejako kolejną zasadą, która zabezpieczała rodziny mafijne przed różnego rodzaju stróżami prawa, była omerta, czyli zmowa milczenia. O działalności mafii, wszystkich przestępstwach, przekrętach i wykroczeniach nie można było informować nikogo, kto w owych akcjach nie brał udziału (bezpośrednio lub pośrednio), a zwłaszcza policji i przedstawicieli wymiaru sprawiedliwości. Omerta była oczywiście zasadą niepisaną, ale ściśle przestrzeganą, a za jej złamanie, jak można się łatwo domyśleć, groził najwyższy wymiar kary w świecie przestępców, czyli pozbawienie życia, nieuchronna egzekucja. Niechęć do łamania omerty wśród wielu członków mafii mogła wynikać więc nie tylko z powodów honorowych, ale najzwyczajniej w świecie z chęci zachowania własnego życia. „Żelazny” charakter omerty sprawiał więc, że struktury mafijne ciężko było rozbijać, a same przestępstwa trudniej udowadniać – chociażby w porównaniu do przeciętnych rzezimieszków. Całościowy charakter omerty dobrze obrazuje pewne sycylijskie przysłowie: „Cu è surdu, orbu e taci, campa cent'anni 'mpaci”, czyli „Ten, który jest głuchy, ślepy i niemy, będzie żył sto lat w pokoju”.

Oczywiście niemożliwym było, by przy wielkiej liczbie grup mafijnych nie znalazł się mafioso, który w końcu złamie reguły. Jednym z pierwszych znaczących pentiti – „skruszonych” – stał się Tommaso Buscetta, Sycylijczyk, który poszedł na współpracę w pierwszej połowie lat 80. Nim jednak przejdziemy do samego Tommasa, należy nakreślić życiorys innej postaci, która doprowadziła do słynnego złamania omerty. Mowa tu o… sędzi, a konkretnie o Giovannim Falcone.

Falcone, który w 1992 roku stracił życie w zamachu bombowym, do dziś jest symbolem nieustępliwej walki z mafią. Urodził się w 1939 roku w Palermo na Sycylii i wychowywał w dzielnicy La Kalsa, czyli, co ciekawe, praktycznie po sąsiedzku z Buscettą. W tym rejonie, znajdującym się w centrum miasta, nad samym morzem, kwitło życie – nie tylko towarzyskie, ale i przestępcze. Falcone więc już od dzieciństwa mógł obserwować sposób, w jaki działała mafia, jakimi kieruje się przesłankami, w jaki sposób komunikują się jej członkowie. Znał unikalne poczucie honoru, charakterystyczne dla Sycylijczyków. To pomagało mu nie tylko rozpracowywać przestępców, ale nawet zdobywać ich zaufanie, co okazało się później kluczowe.

fot. Clard, Pixabay License

W 1979 roku zawiązano specjalną grupę prawniczą zajmującą się działalnością antymafijną, do której dołączył Falcone. Już w kolejnym roku nastąpiły pierwsze aresztowania co ważniejszych członków słynnej Cosa Nostry, co oznaczało, że także i mafia pójdzie na wojnę – tym razem krwawą – z wymiarem sprawiedliwości. W 1983 roku, w straszliwie spektakularny sposób został pozbawiony życia Rocco Chinnici, przywódca antymafijnej grupy sędziowskiej. Do zamachu na niego wykorzystano wypełnionego ładunkami wybuchowymi Fiata 126, a eksplozję wywołano zdalnie, w stylu wielkich organizacji terrorystycznych.

W mniej więcej podobnym okresie udało się pozyskiwać coraz więcej pentiti, przestępców idących na współpracę, często nie mogących znieść życia w poczuciu ciągłego zagrożenia – trwała bowiem tzw. Wielka Wojna Klanów, bardzo brutalny konflikt mafijnych interesów. Bardzo łatwo urazić godność mafioza, więc wiedza Falcone dotycząca wszelkich niuansów postępowania mafii była nieprzeciętnie istotna. W tym miejscu jego droga skrzyżowała się właśnie z Tommaso Buscettą – ten zresztą zarzekał się na pierwszym spotkaniu obu panów, że pentito nie jest…

Do kin wchodzi właśnie nowy film Zdrajca w reżyserii Marco Bellocchio – opowiada on historię Tommaso Buscetty:

Poznaj niezwykłe losy sycylijskiego mafioso! Kliknij i dowiedz się więcej o filmie.

Tommaso Buscetta przed 1976 r. (domena publiczna).

Buscetta, urodzony w 1928 roku, przeszedł w szeregach Cosa Nostry drogę od zwykłego „żołnierza” do człowieka, który kontrolował wielki handel narkotykami między Sycylią, Stanami Zjednoczonymi i Brazylią. Kilkukrotnie aresztowany, od października 1983 roku przebywał w więzieniu w brazylijskim Sao Paulo. To właśnie tam doszło do pierwszego spotkania Buscetty, zwanego również „Don Masino”, z sędzią Falcone, któremu towarzyszył prokurator Vincenzo Geraci. Nie od razu zdecydował się w pełni otworzyć przed Falcone – w lipcu 1984 roku ekstradowano go do Włoch, a jeszcze na pokładzie transportującego go samolotu próbował popełnić samobójstwo przez zażycie strychniny, co faktycznie nieomal przypłacił życiem. Ostatecznie rozpoczął zeznania i trwały one pełne półtora miesiąca.

Skąd taka decyzja Buscetty? Był on srodze zawiedziony tym, w jaki sposób – jego zdaniem – rodziny mafijne sprzeniewierzały się honorowym zasadom. Na pewno jego nastawienie do bycia pentito zmienił też fakt, że klan Corleonesi w 1982 roku doprowadził do śmierci dwóch jego synów, a także kilku innych krewnych. On sam oczywiście również żył „na celowniku”.

Co dokładnie dały śledczym zeznania „Don Masina”? To był przełom, bo dzięki nim udało się odtworzyć dokładnie struktury działania mafii – hierarchię, która zaczynała się na luźnych współpracownikach i przez soldati (żołnierzy), capo, sottocapo („podszefa”) prowadziło do głowy mafijnej rodziny. To, co powiedział Tommaso Buscetta doprowadziło do postawienia w stan oskarżenia 474 osób, z czego skazano 342. Ten rozpoczęty właściwie w 1986 roku „maksiproces”, jak go wówczas określono, był jednym z najbardziej spektakularnych uderzeń w mafię w historii.

Oczywiście zachowanie Buscetty nie pozostało bez odpowiedzi. Zginęło 11 jego bliższych i dalszych krewnych żyjących we Włoszech. On sam uniknął egzekucji – zmarł na raka w roku 2000 w Stanach Zjednoczonych, gdzie żył pod fałszywą tożsamością, w ramach programu ochrony świadków. Z kolei Giovanni Falcone, o czym już wspomniano, stracił życie w zamachu bombowym w 1992 roku. Do końca swoich dni żył pod ścisłą ochroną, jako jeden z głównych mafijnych wrogów. Niestety, zemsta dosięgła i jego…

Zdjęcie satelitarne Sycylii (domena publiczna).

Mafia to niesamowicie wdzięczny temat dla kultury popularnej. Oczywiście najbardziej znanym dziełem jej dotyczącym jest trylogia „Ojca chrzestnego” w reżyserii Francisa Forda Coppoli. W drugim filmie z tej serii pojawia się motyw złamania omerty i pentitiego – Franka Pentangeliego, który pierwotnie zdecydował się zostać świadkiem koronnym. Innym interesującym filmem podejmującym kwestię omerty jest „Pod niebem Sycylii” z 1948 roku, w reżyserii Pietro Germiego i ze scenariuszem Federico Felliniego. Tam zmowa milczenia utrudnia pracę młodemu prawnikowi, Guido Schiaviemu, który po przybyciu na Sycylię próbuje rozwikłać zagadkę morderstwa.

Historia samego Tommaso Buscetty została ujęta m.in. w fabularnym filmie „Zdrajca” (reż Marco Bellocchio), który ma swoją premierę w Polsce 3 lipca 2020 r.

Bibliografia:

• Bagli Charles V., They Hid From the Mob for Decades. Now They Will Surface in a Film, nytimes.com, [dostęp online: 30 czerwca 2020 r.].
• Baszak Ewa, Wizerunek mafii we Włoszech na wybranych przykładach filmowych, [w:] „Zeszyty Naukowe Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Witelona w Legnicy” nr 30(1) / 2019, [dostęp online: 30 czerwca 2020 r.].
• Cosa Nostra, mafia z Sycylii, online-mafia.pl, [dostęp online: 30 czerwca 2020 r.].
• Sang Yeob Kim, The History of Sicilian Mafia From An Economic Perspective, [w:] „Conference of the International Journal of Arts & Sciences”, 5(4) 2012, s. 95–112 [dostęp online: 30 czerwca 2020 r.].
• Pałasiński Jacek, Żywot don Masina, wprost.pl [dostęp online: 30 czerwca 2020 r.].
• Mason Paul, Criminal Visions. Media representations of crime and justice, wyd. Routledge, Londyn i Nowy Jork, 2003, [dostęp online: 30 czerwca 2020 r.].
• Waszkiewicz Izabela, Człowiek, który rzucił wyzwanie włoskiej Cosa Nostrze. Działalność antymafijna sędziego Giovanniego Falcone, [w:] „Textus et Studia” nr 1(9) 2017, s. 105–131, [dostęp online: 30 czerwca 2020 r.].

Do kin wchodzi właśnie nowy film Zdrajca w reżyserii Marco Bellocchio – opowiada on historię Tommaso Buscetty:

Poznaj niezwykłe losy sycylijskiego mafioso! Kliknij i dowiedz się więcej o filmie.

Giovanni Falcone, słynny antymafijny sędzia (domena publiczna).