Okopy św. Trójcy

Pozostałości po dawnych fortyfikacjach leżą w widłach Dniestru i Zbrucza, na najdalszym cyplu Podola galicyjskiego. Dzisiaj miejscowość, w której się znajdują, nazywa się Okopy i leży w Obwodzie Tarnopolskim na Ukrainie.

Rzeka Zbrucz widziana z twierdzy (fot. Arts , opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported).

O dogodnym do zbudowania twierdzy, leżącym w widłach Dniestru i Zbrucza miejscu poinformował króla hetman wielki koronny Stanisław Jabłonowski. Zwężenie pomiędzy dwoma rzekami pozwalało z dwóch stron zabezpieczyć fortecę naturalnymi barierami, a dodatkowo w pobliżu znajdował się bród Kozaki mogący posłużyć do przeprawy przez Dniestr – już hetman Tarnowski przekraczał tam rzekę, idąc na Wołoszczyznę. Miejsce proponowane przez hetmana miało według jego słów w najszerszym miejscu 480 łokci.

Budowa

Widząc zalety tej lokalizacji, Sobieski wydał zgodę na budowę i 25 marca 1692 roku rozpoczęły się prace przy sypaniu wałów oraz bastionów. Zachodnia linia umocnień składała się z dwóch półbastionów oraz znajdującej się między nimi Bramy Lwowskiej wzmocnionej dodatkowo rawelinem, natomiast fortyfikacje od strony wschodniej miały postać bastionu i dwóch półbastionów oraz Bramy Kamienieckiej, również zabezpieczonej rawelinem.

Obie bramy stanowiły dwupiętrowe budynki wysokości pięciu metrów, budowane z kamienia na planie prostokąta. Długość Kamienieckiej wynosi nieco ponad dwanaście metrów, szerokość zaś osiem, podczas gdy długość Lwowskiej to nieco ponad dziesięć, a szerokość osiem metrów. Odległość między bramami wynosi 480 metrów. Budowa trwała sześć tygodni, ale dopiero w październiku umocnienia były całkowicie przystosowane do funkcji, jakie miały pełnić. Komendantem twierdzy został pułkownik królewski Michał Brandt, zaś regimentarzem nad załogą Jakub Kalinowski, cześnik halicki.

Najprawdopodobniej twierdza została zaprojektowana przez Tylmanda van Gameren – architekta pochodzenia niderlandzkiego, który projektował wiele budowli dla ówczesnych polskich magnatów – odpowiadał między innymi za powstanie pałacu Krasińskich w Warszawie i Branickich w Białymstoku. Do kierowania pracami przy budowie Okopów został wyznaczony generał artylerii koronnej Marcin Kątski. Fortyfikacje nie zostały wybudowane za pieniądze publiczne – potrzebne środki wyłożyli pomysłodawcy tego projektu, czyli przede wszystkim Jabłonowski oraz Kątski.

Brama Lwowska (fot. Petro Vlasenko , opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported).

Walki z Turkami

W twierdzy znajdowała się baza wojsk koronnych, których zadaniem było nękanie poprzez ciągłe wypady tureckiej załogi Kamieńca Podolskiego. Wspólnie z siłami stacjonującymi w znajdującej się czterdzieści trzy kilometry na zachód twierdzą Szaniec Panny Marii, trzymano w niepewności siły tureckie znajdujące się w odległym o dwadzieścia kilometrów Kamieńcu Podolskim oraz w Chocimiu. Dzięki pobliskim wzniesieniom polscy żołnierze bez trudu mogli wypatrzeć tureckie tabory z żywnością (zahary), dzięki czemu część transportów tureckich przestała dochodzić do Kamieńca. Zdarzało się, że załoga Okopów zapuszczała się aż pod sam Kamieniec, paląc jego przedmieścia. Dowódcy Kamieńca, najpierw Galil Pasza, a po jego śmierci Kahriman Pasza, musieli szukać nowych szlaków zaopatrzeniowych.

Niestety, sukcesy te były krótkotrwałe, bowiem Turcy znaleźli sposób na obejście pilnowanych dróg. Sami również atakowali Okopy – na przykład w 1696 roku – ale bez skutku. O załogach Okopów oraz Szańca Panny Marii nie najlepiej świadczy też fakt, że w 1695 roku czambuły tatarskie w sile dziesięciu tysięcy ludzi dotarły aż pod Lwów. Na szczęście hetman Jabłonowski pobił Tatarów w tak zwanej II bitwie pod Lwowem i odparł najazd.

reklama

Okopy stanowiły w omawianym okresie również magazyn żywności oraz broni dla armii koronnej wyprawiającej się na Podole. W 1692 roku w twierdzy miały znajdować się cztery tysiące piechoty, a do tego trzydzieści dział i czterysta wozów, na co przeznaczono dziewięćdziesiąt dwa tysiące złotych. Załogę szybko jednak zredukowano z braku pieniędzy i już w 1696 roku stan twierdzy oraz jej obsady był zły.

Okopy św. Trójcy – plan (zorientowany na południe)

Czas upadku

Kiedy w 1699 roku Polska odzyskała na mocy traktatu w Karłowicach Kamieniec Podolski, wartość Okopów jako warowni znacznie się zmniejszyła. Co ciekawe jednak, jeszcze w tym samym roku, zanim Turcy opuścili Podole, w Okopach zebrały się rodziny szlacheckie zamierzające powrócić po dwudziestu siedmiu latach na swoje ojcowizny.

W 1700 roku król August II nadał osadzie wokół twierdzy prawa miejskie, dzięki czemu mogła się ona nadal rozwijać, fortyfikacje natomiast poupadały. Miasto lokowano na prawie magdeburskim, posiadało ono swój magistrat i mogło organizować cotygodniowe targi oraz dwa coroczne jarmarki.

Dopiero w 1711 roku ponownie zaczęto pospiesznie przygotowywać miasto do obrony przed zagrożeniem tureckim. Garnizon został zwiększony do półtorej tysiąca osób i dziewiętnaście dział. W spisie z 22 września 1712 roku wspomniano, że Okopy były uzbrojone w cztery moździerze, trzydzieści dziewięć dział różnego kalibru oraz trzydzieści dwa kilogramy kul do muszkietów. Uruchomiono również kuźnię. Garnizon został zakwaterowany w sześciu barakach.

Brama Kamieniecka, fotografia XIX-wieczna.

W dalszych latach Okopy zaczęło ponownie popadać w ruinę, jak zresztą cała polska armia. Sejm z roku 1764 przeznaczył trochę pieniędzy na utrzymanie twierdzy ale nie miała ona już znaczenia strategicznego.

Od Pułaskiego do Korpusu Ochrony Pogranicza

Okopy św. Trójcy kojarzą się większości Polaków z Konfederacją Barską, bowiem w 1769 roku to właśnie tutaj Kazimierz Pułaski bronił się ze swoimi żołnierzami przeciwko Rosjanom. Zygmunt Krasiński, który oglądał Okopy jako chłopiec, umieścił w nich akcję „Nieboskiej Komedii”. Poetycki opis umocnień zawarty jest w prologu do części czwartej utworu.

Pierwszą renowację zachowanych budowli twierdzy przeprowadzono w latach 70. XIX wieku, natomiast bardziej gruntowny remont odbył się w 1905 roku. Pracami kierował wówczas hrabia Mieczysław Dunin-Borkowski, który został wymieniony na marmurowej tablicy umieszczonej na Bramie Kamienieckiej. Około 1928 roku w Okopach Świętej Trójcy zbudowano strażnicę Korpusu Ochrony Pogranicza, która podlegała Podolskiej Brygadzie KOP.

Do dziś zachowały się niewielkie fragmenty wałów ziemnych oraz wspomniane dwie bramy: Lwowska i Kamieniecka. Obecnie nie są one poddawane żadnej renowacji. Z pewnością Okopy św. Trójcy są ciekawym miejscem, wartym odwiedzenia przy okazji wyprawy na Ukrainę, gdzie znajduje się wiele śladów polskości oraz zabytków przypominających o dawnej Rzeczypospolitej.