Od republiki do portugalskiego faszyzmu

Wydobycie węgla, jak i rud metali plasowało ją na ostatnich miejscach na świecie i było znikome. Produkcja w Portugalii na początku dwudziestego stulecia obejmowała przede wszystkim przemysł tekstylny i wyrób wina. Był to kraj rolniczy — 60% mieszkańców zajmowało się uprawą ziemi i hodowlą zwierząt. Ponadto na południu kraju utrzymały się wielkie latyfundia feudalne. W związku z tym większa część ludności cierpiała nędzę.

Finanse państwa były w opłakanym stanie. W 1873 r. zadłużenie skarbu wyniosło 233 mln milreisów, w 1890 r. — już 428 mln, a w 1910 r. — 797 mln. Na początku 1892 r. Portugalia zbankrutowała i musiała zawiesić spłatę odsetek od długów. Kryzys finansowy zaciążył na najbliższych trzydziestu latach jej historii. Na domiar złego wartość importu była dwa razy większa od wartości eksportu, co powodowało dodatkowe zadłużenie państwa. Przyczyniło się to w znacznym stopniu do politycznej destabilizacji kraju.

José Elias Garcia (1830-1891)

Pod względem śmiertelności Portugalia zajmowała pierwsze miejsce w Europie. Ponad 60% społeczeństwa stanowili analfabeci. Jedenocześnie Portugalia była ogromną potęgą kolonialną i pod względem powierzchni terytorium ustępowała jedynie Wielkiej Brytanii i Francji. Ogółem imperium portugalskie zajmowało 2 082 tys. km2, w którym mieszkało 8 900 tys. osób (dane z 1920r.)

Biorąc pod uwagę powyższe dane, XIX-wieczna monarchia traciła coraz więcej zwolenników. Republikanie dawali się coraz bardziej we znaki, widząc porażki dotychczasowego ustroju.

Korzenie ideologii republikańskiej można znaleźć już w 1820 r. u radykalnych działaczy. Zalążki tych idei rozwinęły się w latach 1848–51 pod wpływem francuskiej rewolucji z 1848 r. i protestów przeciw brutalnej formie, z jaką monarchia rozprawiła się z tzw. Patuleią. Do znaczących faktów tego pierwszego zrywu republikańskiego należało powstanie gazet, m. in. „A Republica” i „O Eco Dos Operarios”. Były to pierwsze periodyki republikańskie i socjalistyczne, jakie ukazały się w Portugalii.

Czołową postacią portugalskiego republikanizmu po 1851 r. był niewątpliwie Henrique Nogueira (1825–1858). Opracował on swego rodzaju ewangelię portugalskiego republikanizmu. Podkreślał zasady municypalizmu, federalizmu, kooperacji i asocjacjonizmu. Od 1855 r. ideologowie nurtu ograniczyli się do rozwijania i precyzowania podstawowych teorii Nogueiry. Niezwykle istotnym, nowym elementem był wrogi stosunek do Kościoła katolickiego.

Inne postacie portugalskiej myśli republikańskiej to m. in. Elias Garcia (1830–91), Reofilio Braga (1843–1924), Basilio Teles (1856–1923) oraz Sampaio Bruno (1857–1915). Mieli oni decydujący wpływ na rozpowszechnianie się myśli republikańskiej na przełomie XIX i XX stulecia. Sprecyzowali niektóre niejasne pojęcia i wzbogacili założenia ideologiczne o treści filozoficzne, polityczne i społeczne.

Republikanizm urósł do rangi wielkiej opcji portugalskiego życia politycznego dopiero ok. 1870 r., co było związane z wydarzeniami w Europie (takimi jak wprowadzenie w Hiszpanii republiki w 1868 r. i wydarzenia we Francji w 1870 r.). Ponadto w samej Portugalii pojawiło się pokolenie posiadające wykształcenie uniwersyteckie i przygotowanie polityczne, które ukształtowało się w okresie długiego pokoju. Republika była na razie dążeniem i nieprzemyślanym projektem.

Karol I (1863-1908)

Propagandę antymonarchistyczną da się sprowadzić do trzech punktów. Pierwszy, czysto doktrynerski, upatrywał w monarchii symbol nierówności społecznej. Po drugie monarchię oskarżano o zacofanie ekonomiczne i cywilizacyjne państwa. Tez tego typu nie da się udowodnić, ale w grze politycznej jest to trafny argument... zawsze potrzebny jest jakiś kozioł ofiarny. Trzecim zarzutem była rzekoma podatność monarchii na wpływy ideologii kościelnej. Trzeba jednak zaznaczyć, iż spośród monarchów sympatyzujących z katolicyzmem Bragançowie byli najbliżej haseł antykościelnych i antyklerykalnych, aczkolwiek Kościół miał bardzo silną pozycję w państwie.

Pierwsze oznaki republikańskiego wybuchu zaznaczyły się w 1890 r., kiedy to Anglicy wystosowali ultimatum dotyczące konfliktów kolonialnych XIX wieku. Ultimatum upokorzyło Portugalczyków i obudziło ich zainteresowanie koloniami. Republikanie zawarli w swoim programie hasło integralnego rozwoju prowincji zamorskich.

Ponadto w 1889 r. tron portugalski objął Karol I. Odbyło się to w niesprzyjających warunkach. Miesiąc później obalono cesarza Brazylii, Pedro II, królewskiego kuzyna. Zważywszy na specyficzne stosunki portugalsko-brazylijskie, był to dotkliwy cios dla monarchii, przez co idea republikańska zyskała jeszcze więcej zwolenników w samej Portugalii.

W związku z tym 31 stycznia 1891 r. wybuchła w Porto rewolucja, która została krwawo stłumiona przez siły monarchistyczne. Od tego momentu monarchia zaczęła tracić zwolenników, którzy przechodzili na stronę republiki. Dysproporcja sił uległa wyrównaniu ok. roku 1910.

W skład popierających monarchię sił wchodzili urzędnicy administracyjni, kler, właściciele ziemscy, oficerowie sił zbrojnych, ludność prowincji i wyższa burżuazja. Z kolei do republikanów należeli: elita intelektualna kraju, dziennikarze, studenci, niżsi rangą wojskowi, średnie klasy miejskie oraz robotnicy. Główną walkę podjęła prasa republikańska, która miała pole do działania dzięki utrzymywanej przez monarchię wolności prasy.

W 1907 r. Karol I próbował zahamować bieg wydarzeń, wchodząc na drogę dyktatury. Wskutek tego rozpoczęły się kolejne wybuchy. Ważną datą tego okresu jest 2 lutego 1908 r., kiedy to nieznani zamachowcy zamordowali króla i jego syna, Ludwika Filipa, następcę tronu. Żadna ze zorganizowanych partii nie przewidziała takiego obrotu wydarzeń i nie przyznała się zamachu. Królobójstwo pozostaje zagadką do dnia dzisiejszego. Morderstwo to miało wielkie polityczne znaczenie, gdyż Karol I cieszył się dość sporym autorytetem, będącym ostatnią podporą monarchii.

Polecamy e-book Michała Przeperskiego „Gorące lata trzydzieste. Wydarzenia, które wstrząsnęły Rzeczpospolitą”:

Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!

Afonso Augusto da Costa (1871-1937)

Ostateczny wybuch przeciw monarchii nastąpił w nocy z 3 na 4 października 1910 r. Uczestniczyły w nim siły masonerii, części armii i proletariatu, a przede wszystkim Partia Republikańska. Dwa dni później ogłoszono już Portugalię republiką. Rewolucja burżuazyjno-demokratyczna z 1910 r. to znaczący krok naprzód w rozwoju społecznym metropolii. Przyniosła ona postępową konstytucję w 1911 r., powracającą wieloma zasadami do konstytucji roku 1822.

Obalenie monarchii nie rozwiązywało jednak żadnego z istotnych problemów stabilizacji państwa, gdyż nie były one związane z ustrojem monarchicznym. Krok ten raczej wyraźnie zdestabilizował sytuację wewnętrzną kraju. Z istniejącymi problemami walczyły kolejne rządy republikańskie aż do 1926 r., kiedy sytuacja stała się makabryczna.

Rewolucja zadała najdotkliszy cios klerowi, skonfiskowano znaczną część własności klasztorów, szczególnie jezuitów. Konstytucja wprowadziła rozdział Kościoła od państwa i świecki charakter związków małżeńskich oraz rozwody. Ponadto zlikwidowała tytuły arystokratyczne i dała zaczątek ustawodawstwu robotniczemu.

Partia Republikańska nie była zdolna do przeprowadzenia głębszych przeobrażeń w dziedzinie gospodarczej i społecznej. Sytuacja robotników i chłopów ulegała pogorszeniu, szczególnie z powodu problemów związanych z pierwszą wojną światową oraz wskutek powojennego kryzysu. Doszła do tego rewolucja październikowa, która była impulsem dla portugalskich robotników. W latach 1919–21 dochodziło do licznych strajków powszechnych, a w 1922 r. powstała Komunistyczna Partia Portugalii. Sytuacja wewnętrzna stawała się coraz bardziej napięta, dodatkowo potęgowały ją trudności ekonomiczne państwa. O tych problemach może świadczyć fakt, iż w trakcie swego istnienia republika miała 8 prezydentów, 44 rządy i 24 powstania. Lata republiki były naznaczone ciągłą walką stronnictw o władzę.

Szczególną porażką republiki, która zadecydowała o jej upadku, był okres po 1918 r. wyznaczony datą 14 grudnia, kiedy to zamordowany został prezydent Sidonio Pais. W tym czasie Portugalia pogrążała się coraz bardziej w anarchii. Nawet twórcy republiki i jej zagorzali obrońcy, tacy jak Alfonso Costa, umywali ręce i uchylali się od odpowiedzialności za państwo. Inni, jak Antonio Jose de Almeida, przyjmowali z niechęcią powierzane im stanowiska i pozostawali całkowicie bierni w obliczu rozwoju wypadków. Państwo stało się łupem wąskiej grupy polityków radykałów, oderwanych od rzeczywistości w głoszonych przez siebie hasłach.

Manuel de Oliveira Gomes da Costa (1863-1929) (fot. Joseolgon ; Creative Commons - Atribuição - Partilha nos Mesmos Termos 3.0 Não Adaptada.)

Na domiar złego w latach 1925–26 wybuchł dodatkowy skandal, związany z wypuszczeniem fałszywych banknotów przez Angola-Metropol Bank. Opozycja wykorzystała ten fakt do ostrej krytyki rządów parlamentarnych i wysunęła żądanie wprowadzenia dyktatury wojskowej.

Armia w czasach republiki stała się czynnikiem decydującym, najwyższym rozjemcą i arbitrem skłóconych grup republikańskich. Udział w I wojnie światowej, w walkach we Francji i w Afryce, wzmocnił jeszcze jej pozycję. Ponadto rozrosła się i z przyczyn naturalnych coraz gorzej znosiła chaos w republice. Armia stała się więc jedynym czynnikiem zdolnym opanować napiętą sytuację państwa.

28 maja 1926 r. gen. Manuel de Oliveira Gomes da Costa ogłosił w Bradze rewolucję i szybko uzyskał poparcie stacjonującego tam wojska. Oddziały z północy doszły do stolicy i odwołały ostatniego premiera kojarzącego się ze starym ustrojem. W Portugalii nastąpił okres dyktatury wojskowej, trwający do 1933 r.

W miejsce obalonego rządu cywilnego powstał triumwirat złożony z gen. Gomesa da Costy, gen. Antonio Oskara de Fragoso Carmony i kpt. José Mendesa Cabecadasa. Kilka tygodni później nastąpił kolejny przewrót, po którym na scenie politycznej pozostał jedynie gen. Carmona. Dzięki poparciu Wielkiej Brytanii pozbył się wspólników i proklamował tzw. dyktaturę bez dyktatora. 25 marca 1928 r. Carmona objął urząd prezydenta republiki.

Największą trudnością, przed jaką stanęli wojskowi, był kryzys finansowy państwa. Sytuacja ekonomiczna kraju pogarszała się coraz bardziej. Wkrótce po przewrocie Carmona zwrócił się do profesora Antonia de Oliveiry Salazara z prośbą o objęcie teki ministra finansów. Ten postawił warunek, aby dano mu prawo do sprawowania pełnej kontroli nad wszystkimi dochodami i wydatkami państwa. Nie uzyskawszy tego, po tygodniu zrezygnował z funkcji.

Tym, co wprowadziło Salazara ponownie na scenę polityczną, była odmowa Ligi Narodów na udzielenie Portugalii pożyczki. Liga postawiła warunki, które równały się z ustanowieniem nad Portugalia międzynarodowego nadzoru finansowego. 27 kwietnia 1928 r. Carmona mianował Salazara ministrem finansów na jego warunkach. Nowy minister dość szybko uregulował budżet państwa i po tych osiągnięciach, 5 lipca 1932 r., został mianowany przewodniczącym Rady Ministrów z pełnomocnictwami dyktatorskimi oraz tytułem zbawcy ojczyzny.

José Mendes Cabecadas (1883–1965)

Antonio de Oliveira Salazar urodził się w 1889 r. w rodzinie wiejskiego nauczyciela. Jako absolwent seminarium duchownego wstąpił na Uniwersytet w Coimbra i po jego ukończeniu w 1914 r. został tam wykładowcą zagadnień gospodarczych i finansowych. Po upływie kilku lat stał się jednym z współzałożycieli portugalskiego Centrum Katolickiego głoszącego tzw. integralizm luzytański. W 1921 r. z ramienia Centrum został deputowanym do parlamentu, na posiedzeniach którego zjawił się tylko raz. Salazar reprezentował poglądy skrajnie prawicowe, które znalazły uznanie wśród wielkich obszarników, oligarchii finansowej i najwyższej hierarchii kościelnej. Właśnie te siły społeczne przyczyniły się do oddania władzy w ręce Salazara. W latach 1926–33 nastąpiła stopniowa faszyzacja kraju, początkowo przez siły militarne, a następnie przez Salazara.

Mówiąc o Salazarze, trzeba podkreślić, iż wcale nie dążył on do objęcia władzy w państwie. Samo stanowisko ministra finansów przyjął z oporami, podkreślając swą niechęć dla republikanów. Sukces jego poczynań ekonomicznych był efektem przemyślanych i konsekwentnych kroków. Polegał przede wszystkim na wprowadzeniu maksymalnie oszczędnościowej polityki państwa i zmniejszeniu liczby urzędników państwowych. Salazar wymusił na armii zmniejszenie jej liczebności, wstrzymał roboty publiczne z funduszy państwowych, zmienił również system podatkowy państwa. Dużą rolę odegrał interwencjonizm państwowy.

Polecamy e-book Michała Beczka – „Wikingowie na Rusi”

Książka dostępna również jako audiobook!

Sukcesy ekonomiczne przyczyniły się do wzrostu pozycji Salazara. Nie zdobywał on władzy, ale jakby mimowolnie stał się jej czołowym przedstawicielem. Był raczej technokratą, typowym politykiem gabinetowym. Rzadko przemawiał publicznie i nie porywał tłumów swymi wystąpieniami. Nie miał władczej osobowości. Nie narzucał też narodowi utopijnych dążeń. Cenił ludzi kompetentnych w każdej dziedzinie, a nie demagogów czy też doktrynerów.

Z faszyzmem sam Salazar nie miał nic wspólnego. To portugalska lewica widziała w nim ucznia Mussoliniego. Ruch faszystowski był ciekawy ze względu na to, że poskromił bolszewików w Italii. To raczej Mussolini czerpał z osiągnięć Salazara, nie odwrotnie. Przykładowo znana włoska bitwa o ziarno była wzorowana na polityce portugalskiej. Podobnie było z systemem korporacyjnym, to Włosi wprowadzili go później niż Portugalia.

W pierwszych latach dyktatury Salazara podjęto kroki mające na celu likwidację istniejących w kraju partii politycznych, przede wszystkim republikańskich, socjalistycznych i komunistycznych. Część ich przywódców została uwięziona, zesłana do kolonii, niektórym zakazano prowadzenia wszelkiej działalności politycznej.

Już w pierwszym okresie po przewrocie wojskowym została wprowadzona cenzura prasy, następnie innych środków masowej komunikacji, tj. radia, teatru, kina, później telewizji. Nic nie mogło być rozpowszechniane bez zgody cenzorów. Salazar, oprócz cenzury państwowej, zezwolił na wprowadzenie cenzury kościelnej. Cenzura nie obejmowała więc jedynie spraw politycznych i wojskowych, ale także moralność, religię oraz obyczajowość.

Antonio de Oliveira Salazar (1889–1970)

30 lipca 1930 r. utworzona została liga o nazwie Związek Narodowy (Uniao Nacional), na którego czele stanął osobiście Salazar. 20 sierpnia 1932 r. Związek oficjalnie przeistoczył się w partię polityczną. 19 marca 1933 r., w wyniku referendum, Portugalia otrzymała nową konstytucję.

Zgodnie z postanowieniami konstytucji, Portugalia została proklamowana Nowym Państwem (Estado Nuovo) tj. unitarną republiką korporacyjną wzorowaną na ustroju Włoch Mussoliniego. Prezydent był wybierany na lat 7, ale — jak się później okazało — było to de facto stanowisko dożywotnie i, mimo formalnych wysokich uprawnień, jedynie o charakterze reprezentacyjnym. Funkcję parlamentu spełniało Zgromadzenie Narodowe, ale główna inicjatywa ustawodawcza należała do Rady Ministrów. Jej prezesa mianował prezydent. Rząd miał prawo wydawania dekretów z mocą ustawy bez konsultowania ich z parlamentem. Konstytucja legalizowała tym samym nieograniczoną władzę premiera, którym przez ponad 30 lat był właśnie Salazar.

Konstytucja zapewniała obywatelom wolność osobistą i inne prawa (np. wolność słowa, stowarzyszania się itd.), ale uzależniała je od ustaw specjalnych, które miały je szczegółowo określać. W praktyce ustawy te były często sprzeczne z konstytucją, lecz to właśnie one normowały życie kraju.

16 grudnia 1934 r. przeprowadzono pierwsze wybory do Zgromadzenia Narodowego. Wszystkie 90 mandatów zdobył Związek Narodowy. W lutym 1935 r. gen. Carmona został ponownie wybrany prezydentem republiki.

23 września 1933 r. Salazar wydał tzw. Kartę Pracy, w której czerpał ze wzorów włoskich. Na podstawie tego dokumentu w Portugalii utworzono organizacje korporacyjne trzech typów: syndykaty narodowe (dla robotników), gildie (dla przedsiębiorstw i kupców) oraz trzy organizacje dla lekarzy, adwokatów i inżynierów. Cała ludność miała wstąpić do odpowiednich organizacji. W grudniu 1933 r. kolejny dekret zakazał organizowania strajków, zatem faszystowskie związki zawodowe stały się organami kontroli państwowej nad robotnikami. Robotnik nienależący do związku nie mógł otrzymać pracy w Portugalii.

Jedną z podstaw nowej władzy był Kościół katolicki, który sławił z ambon Estado Nuovo oraz zbawcę ojczyzny. W zamian za to Salazar przywrócił przywileje ekonomiczne i polityczne zabrane Kościołowi w czasach republiki. Część uprawnień znacznie rozszerzono.

Jednym z istotnych posunięć Salazara było utworzenie policji politycznej PIDE (Policja Międzynarodowa Obrony Państwa) wzorowanej na niemieckim gestapo. Była ona najważniejszym narzędziem prześladowania przeciwników politycznych, a działała głównie poprzez represje, m. in. długoletnie więzienie bez wyroku sądowego, tortury itd. Dla więźniów politycznych utworzony został obóz koncentracyjny Tarrafal na wyspie Santiago (Wyspy Zielonego Przylądka). W rzeczywistości więźniowie pozbawieni wszelkiej pomocy medycznej, nie wracali już z wyspy.

Polecamy e-book Michała Gadzińskiego – „Tudorowie. Od Henryka VIII do Elżbiety”

Wybrana bibliografia:

• Łętocha T., Angola przemówiła, Warszawa 1964.
• Idem, Za kurtyną portugalskiego kolonializmu, Warszawa 1972.
• Marques Oliveira de A. H., Historia Portugalii, T. 1-2, Warszawa 1987.
• Saraiva J. S., Krótka historia Portugalii, tłum. E. Łukaszyk, Kraków 2000.
• Wituch T., Historia Portugalii w XX wieku, Pułtusk 2000.