Oblężenie Sewastopola: jak spowolniono niemiecką ofensywę?
Półwysep Krymski miał strategiczne znaczenie w rejonie czarnomorskim. Ta naturalna baza morska pozwalała na kontrolowanie całego akwenu, obronę Bałkanów (wraz z sojuszniczą dla III Rzeszy Rumunią) oraz na zaatakowanie rejonu Kaukazu obfitego w, kluczowe dla niemieckiego blitzkriegu, złoża ropy naftowej. Z kolei wąski Przesmyk Perekopski oraz górzysty rejon w pobliżu Sewastopola zapewniały doskonałe warunki do obrony półwyspu. Miasto powstało w czasach carycy Katarzyny II i od początku miało pełnić rolę siedziby Floty Czarnomorskiej, portu handlowego oraz twierdzy, czemu sprzyjała odpowiednio ukształtowana linia brzegowa.
Operacja Barbarossa: zanim doszło do oblężenia Sewastopola
Operacja rozpoczęta 22 czerwca 1941 roku zawdzięczała swoją nazwę cesarzowi Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Fryderykowi Barbarossie (1122 – 1190), który był jednym z twórców niemieckiej potęgi. Przydomek Barbarossa można przetłumaczyć jako Rudobrody. Spektakularne początkowo postępy inwazji wynikały z zaskoczenia przeciwnika, złej organizacji dowództwa Armii Czerwonej oraz ze stalinowskiej obsesji na punkcie zdrady, która doprowadziła do stracenia wielu utalentowanych oficerów. Pomimo, że siły powietrzne ZSRR w swojej europejskiej części posiadały aż 6000 samolotów, ich znaczna część była przestarzała lub została zniszczona w wyniku intensywnego bombardowania sowieckich lotnisk wojskowych. Z kolei siły pancerne miały problemy z niedoborem paliwa i amunicji. To wszystko spowodowało, że do końca czerwca GA (Grupa Armii) Północ weszła w głąb Łotwy, czyli znajdowała się na prostej drodze do Leningradu. W tym czasie GA Centrum rozpoczęła okrążenie Mińska, a GA Południe weszła na zachodnią Ukrainę, gdzie doszło do ciężkich walk w pobliżu Lwowa.
Na froncie południowym siły inwazyjne napotkały największy opór. Było to spowodowane tym, że kierujący obroną generał pułkownik Michaił Kirponos mógł liczyć na większe siły w porównaniu do pozostałych dowódców i został z wyprzedzeniem powiadomiony o niemieckim ataku. Co więcej jego siły pancerne miały w zanadrzu nowe czołgi T-34 oraz ciężkie czołgi z serii KW. Aby utrzymać dyscyplinę i zapobiec odwrotom, Kirponos wprowadził specjalne „oddziały zaporowe”, które zmuszały żołnierzy do powrotu na linię frontu. Sytuacja Sowietów zaczęła się poprawiać pod koniec lipca, gdy Hitler postanowił wstrzymać plan zajęcia Moskwy na rzecz pokonania silnego zgrupowania wojsk nieprzyjaciela na Ukrainie. We wrześniu 2 Grupa Pancerna Guderiana została skierowana w okolice Kijowa, gdzie miała wesprzeć wojska pancerne generała von Kleista i otoczyć miasto. W tym samym czasie nastąpiła gwałtowna ewakuacja sowieckiej ludności cywilnej. Pociągami i powozami konnymi przewożono w kierunku wschodnim całe rodziny, zwierzęta hodowlane, a nawet rozebrane wcześniej zakłady przemysłowe, zapasy złota czy zmumifikowane ciało Lenina. Kluczowa infrastruktura (np. mosty, zapory wodne) zgodnie z taktyką „spalonej ziemi” była wysadzana lub podpalana.
Po upadku Kijowa 11 Armia Niemiecka i 4 Armia rumuńska zaatakowały Odessę, zbliżając się do ustalonej linii Dniepru. Następnie na niemieckiej liście celów znalazł się Krym wraz z sewastopolską bazą. Oblężenie Sewastopola nie było wówczas planowane jako długotrwała operacja. Zdobycie miasta miało sparaliżować Flotę Czarnomorską, która utrudniała państwom Osi walki u wybrzeży Morza Czarnego i zapobiec ewentualnemu kontratakowi przeprowadzonemu z półwyspu. Opanowanie tego akwenu dawało możliwość dostarczania drogą morską paliwa, amunicji i innego rodzaju wyposażenia potrzebnego wojskom walczącym o zdobycie kaukaskich pół naftowych.
Oblężenie Sewastopola: formowanie oddziałów i 11 Armia niemiecka
Feldmarszałek Gerd von Rundstedt przydzielił zadanie zdobycia Krymu 11 Armii pod dowództwem generała Eugena von Schoberta. Jednakże 12 sierpnia 1941 roku samolot zwiadowczy Fieseler Storch z Schobertem na pokładzie doznał awarii, a maszyna wylądowała na sowieckim polu minowym. Na miejsce zmarłego generała wybrano jednego z najbardziej utalentowanych niemieckich wojskowych, generała Ericha von Mansteina. To właśnie Manstein wraz z generałem Blaskowitzem, Guderianem i Rundstedtem był jednym z głównych realizatorów przełomowej taktyki wojennej blitzkrieg, która przyniosła Hitlerowi początkowe niemal błyskawiczne efekty.
11 Armia, wchodząca w skład Grupy Armii Południe, miała wziąć udział w inwazji na Związek Radziecki wyruszając z terenów północno-wschodniej Rumunii, a dokładniej z okolic miasta Botoszany. Miała przemieszczać się w kierunku dolnego biegu rzeki Dniepr, gdzie po przeprawie planowano kontynuację natarcia na Rostów nad Donem. W skład sił niemieckich wchodziło 7 niemieckich i 14 rumuńskich dywizji piechoty, przy czym żołnierze sojuszniczej Rumunii charakteryzowali się gorszym uzbrojeniem własnej produkcji (m.in. mało broni ppanc.) i wyszkoleniem. Problemem była również logistyka armii rumuńskiej, która praktycznie nie była zmotoryzowana. Żołnierze pieszo pokonywali ogromne dystanse frontu wschodniego. Poza tym dowódcy armii rumuńskiej charakteryzowali się myśleniem strategicznym typowym dla I wojny światowej, przez co prowadzone przez nich do boju oddziały ponosiły nadzwyczaj duże straty.
Polecamy e-book Szczepana Michmiela – „II wojna światowa wybuchła w Szymankowie”
Rumunia pod przywództwem marszałka Iona Antonescu wsparła III Rzeszę w celu odzyskania Besarabii, zaanektowanej przez ZSRR w 1940 roku po klęsce Francji oraz przyłączenia Transnistrii (region pomiędzy Dniestrem, a Bohem). Wsparcie powietrzne zapewniała przydzielona całej GA Południe, 4 Flota Powietrzna Luftwaffe (niem. Luftflotte 4) składająca się z 600 maszyn, w tym: 360 bombowców, 210 myśliwców i 30 samolotów zwiadowczych. Największymi problemami 11 Armii był brak dywizji pancernych oraz niedysponowanie odpowiednią liczbą artylerii. Braki te nie pozwalały na skuteczne przełamywanie umocnionych pozycji przeciwnika.
Oblężenie Sewastopola: przebieg ofensywy
17 września Niemcy bez większych przeszkód dotarli do wybrzeży Morza Azowskiego i Morza Czarnego otaczając Krym. Skłoniło to naczelne dowództwo do myślenia, że Grupa Armii Południe dotrze do Kaukazu przy użyciu znacznie mniejszych sił niż zakładano. Nowe szacunki sprawiły, że Rundstedt przekazał znaczną część wojska generałowi Fedorowi von Bockowi, który przygotowywał się do operacji Tajfun, czyli ataku na obwód moskiewski. 21 września uszczuplona i przeorganizowana Grupa Armii Południe otrzymała rozkazy zajęcia ziem zachodniej Ukrainy, Półwyspu Krymskiego oraz przygotowanie się do ataku na Kaukaz przeprawiając się przez Cieśninę Kerczeńską oraz rzekę Don.
Już w następnym miesiącu ofensywa Mansteina napotkała zdecydowany opór. Najpierw sowiecki kontratak przeprowadzony znad północnych wybrzeży Morza Azowskiego zmusił go do wydzielenia części z głównych sił uderzeniowych. Następnie po zdobyciu Odessy przez siły niemiecko-rumuńskie, garnizon Sewastopola został poważnie wzmocniony wycofującymi się żołnierzami. Oprócz tego dotarcie do twierdzy wymagało zmierzenia się z licznymi fortyfikacjami, gniazdami ciężkich karabinów maszynowych czy ze stanowiskami artyleryjskimi. Samego Sewastopola broniły bliźniacze forty „Maxim Gorki I” i „Maxim Gorki II”. Były one wyposażone w dwa dalekosiężne działa kalibru 305 mm, umieszczone w opancerzonych wieżyczkach. 28 października 11 Armia przebiła się przez umocnienia i opanowała większość Półwyspu Krymskiego, co taktycznie umożliwiło oblężenie Sewastopola. Jednakże gotowość do ataku na bazę Floty Czarnomorskiej osiągnięto dopiero w grudniu. 13 grudnia rozpoczęło się niemieckie bombardowanie miasta, jednak z powodu braku wsparcia powietrznego atak odwołano. Cztery dni później osiągnięto pewne postępy, ale okupiono je znacznymi stratami. Kolejna próba – z 26 grudnia – została zakłócona przez sowiecki desant na Półwyspie Kerczeńskim. Nowy dowódca Grupy Armii Południe Walther von Reichenau oczekiwał, że żołnierze Mansteina zajmą Sewastopol i pokonają nieprzyjaciela na Półwyspie Kerczeński w tym samym czasie. Zadanie to okazało się zbyt trudne, więc generał pomimo nieprzychylności naczelnego dowództwa przerwał jednoczesne natarcie i skupił się na zwalczeniu posiłków nieprzyjaciela.
Oblężenie Sewastopola: operacja Trappenjagd
Na początku 1942 roku sowieckie siły desantowe generała Dmitrija Kozłowa zdołały odbić cały Półwysep Kerczeński, ale z powodu okrążenia przez 11 Armię oraz utrudniającego poruszanie się gęstego błota, nie zdołały przebić się dalej. Sytuacja patowa została przerwana dopiero 8 maja, kiedy ruszyła operacja „Trappenjagd” (tłum. polowanie na dropia czyli nielota występującego m.in. na Krymie). Najpierw korpusy piechoty przebiły się przez sowieckie umocnienia, a za nimi ruszyła 22 dywizja pancerna. Wojskom lądowym pomagało Luftwaffe, które zaciekle atakowało pozycje nieprzyjaciela. Ostatecznie 16 maja Niemcy odzyskali kontrolę nad Kerczem i jego okolicami, a ostatnie niedobitki wojsk Kozłowa poddały się dwa dni później.
Ostateczna ofensywa
Porażka sowieckich sił desantowych pozwoliła Mansteinowi na rozpoczęcie 2 czerwca 1942 roku operacji „Störfang”, czyli upragnionego szturmu na czarnomorską twierdzę. Początkowy ostrzał z dział artyleryjskich, moździerzy oraz bombardowania Luftwaffe nie przyniosły oczekiwanych rezultatów. Sytuacja zmieniła się, gdy do akcji wkroczyły najbardziej przerażające w arsenale III Rzeszy gigantyczne działa kolejowe. Były to: moździerz samobieżny „Karl” (Gerät 040) o kalibrze 600 mm skonstruowany przez przedsiębiorstwo Rheinmetall-Borsig oraz ciężkie działo kolejowe „Dora” o kalibrze 800 mm firmy Krupp. Oba idealnie nadawały się do niszczenia bunkrów oraz innych umocnień tego typu. Zniszczyły składy amunicji, pozbawiając obrońców środków do dalszej obrony.
Oprócz nieustającej kanonady Manstein przeprowadził śmiały atak szybkimi łodziami szturmowymi, co umożliwiło przełamanie pierwszej linii sowieckiej obrony. Zwerbowano także Tatarów krymskich do walki z grupami partyzantów, którzy operowali na niemieckich tyłach. Na rozkaz Stalina żołnierze i marynarze Floty Czarnomorskiej walczyli do samego końca, niszcząc niemieckie czołgi działami przeciwlotniczymi. W celu zniszczenia ewentualnych punktów oporu, Niemcy przed każdym atakiem piechoty, wysyłali na dany cel bombowce i kierowali tam ogień artyleryjski.
Kończące się zapasy, przeważająca liczebnie armia niemiecka oraz niszczycielski ostrzał sprawiły, że pierwszego dnia lipca siły inwazyjne wkroczyły do miasta. Niektórym sowieckim generałom udało się uciec przy pomocy kutrów torpedowych. Część z nich została przechwycona przez włoskiego Schnellboota (szybka łódź) i trafiła do niewoli. Ostatecznie po niespełna 10 miesiącach walk zakończyło się oblężenie Sewastopola, który upadł 9 lipca 1942 roku. Miasto według planów Hitlera miało zostać przekształcone w majestatyczną czarnomorską bazę Kriegsmarine i stać się stolicą podbitego Krymu. W opinii awansowanego niedługo potem na feldmarszałka Ericha von Mansteina straty poniesione podczas oblężenia Sewastopola, jak i długi opór Armii Czerwonej podczas tej kampanii sprawiły, że operacja „Fall Blau” (Wariant Błękitny), czyli próba zajęcia kaukaskich pól naftowych zakończyła się niepowodzeniem.
Bibliografia
- Beevor A., Druga wojna światowa, Wydawnictwo Znak, Kraków 2012.
- Citino R., The Peninsula: The Crimea at War, [dostęp: 17.03.2022].
- McDonald J., 800 mm (31.5 inch) German Artillery „Dora”, [dostęp: 17.03.2022].
- Megargee G., Barbarossa 1941: Hitler’s war of annihilation, Tempus, Chalford 2007.
- Overy R., Russia’s war, Penguin Books, Nowy York, 1997.
- Skotnicki M., Moździerz samobieżny „Karl” (Gerät 040), [dostęp: 17.03.2022].
redakcja: Jakub Jagodziński
