Nowela grudniowa - urodziny III Rzeczpospolitej

Parlamentarzyści zrzeszeni w działającym od 1989 roku tzw. sejmie kontraktowym doskonale zdawali sobie sprawę z pilnej potrzeby zmian w konstytucji państwa. Na kluczowe zmiany nie można było czekać aż kilku lat – czyli do momentu uchwalenia nowej ustawy zasadniczej. Jeśli rządząca większość chciała kontynuować i umacniać transformację, przeprowadzaną w Polsce po wyborach czerwcowych, to niezbędna była do tego modernizacja najważniejszego aktu prawnego państwa. W związku z tym jesienią 1989 roku zapadła decyzja o nowelizacji obowiązującej konstytucji.

Szkic Konstytucji PRL w języku rosyjskim z odręcznymi poprawkami Józefa Stalina, domena publiczna.

Nowela grudniowa i jej podłoże polityczne

Było to zadanie o tyle ryzykowne, że jej wprowadzenie wyraźnie sankcjonowało zmiany ustrojowe państwa. Jeśli ktoś obawiał się, że ośrodek dotychczasowej, komunistycznej władzy (posiadający wciąż bardzo silne wpływy i możliwości) zbuntuje się i zechce podjąć próbę reanimowania swej topniejącej pozycji, to był to uzasadniony moment na takie właśnie lęki. Z punktu widzenia komunistów wydawał się to być wręcz jeden z ostatnich momentów na próbę ratowanie sytuacji. Pomimo to podjęto tę ryzykowną próbę i jesienią 1989 roku, równolegle z pracami komisji konstytucyjnych obu izb parlamentu (z których miała wyłonić się przyszła konstytucja niepodległego państwa), zaczęto tworzyć wizję noweli do obowiązującej ustawy zasadniczej z 1952 roku. Miała być to kolejna jej nowelizacja (po kwietniowej – stanowiącej pokłosie obrad Okrągłego Stołu), ale tym razem zmiany miały mieć jeszcze bardziej generalny charakter - zamierzano uderzyć w same fundamenty ustrojowe państwa i przeobrazić je. Wbrew obawom zasiadający w Sejmie komuniści nie stanęli taranem w obronie „swojej” ustawy zasadniczej i głosowanie okazało się zdecydowanym zwycięstwem zwolenników zmian. Za ustawą zmieniającą konstytucję głosowało aż 374 posłów, a tylko 1 poseł (z ramienia PZPR) był przeciwny. Odnotowano również 11 głosów wstrzymujących się. Ostatecznie nowelę – która przeszła do historii jako „grudniowa” – uchwalono 29 grudnia 1989 roku, zaś w życie weszła już dwa dni później – ostatniego dnia przełomowego roku 1989. Ta jakże symboliczna data była zasadna, biorąc pod uwagę treść prawnych przemian, jakie niosła ze sobą przegłosowana przez sejmową większość ustawa.

Tadeusz Mazowiecki - pierwszy niekomunistyczny premier Polski, fot. Artur Klose, na licencji CC BY-SA 2.0

Reformy noweli grudniowej

Nowela grudniowa wprowadzała bardzo szerokie spektrum zmian w państwie, uderzające w fundamentalny, pierwszy rozdział obowiązującej konstytucji PRL (tzw. „stalinowskiej”). Przede wszystkim zmieniono nazwę państwa z „Polska Rzeczpospolita Ludowa” na „Rzeczpospolita Polska”, do której już na stałe przylgnęło potoczne oznaczenie numeryczne „III” - symbolizujące związek z przedwojenną państwowością. Usunięto cały, przepełniony ideologią socjalistyczną, wstęp do konstytucji a także serwilistyczne artykuły, dodane mocą pamiętnej noweli z 1976 roku, głoszące trwałą przyjaźń ze Związkiem Radzieckim oraz kierowniczą rolę Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Jako powszechnie obowiązującą, wprowadzono zasadę demokratycznego państwa prawnego – co w bodaj najbardziej dosadny sposób sankcjonowało przemianę ustrojową, rozpoczętą przy Okrągłym Stole. Ponadto, co niezwykle ważne, określono jako suwerena naród polski, sprawujący władzę nad swym państwem za pośrednictwem wybieranych w wyborach przedstawicieli. Ustanowiono swobodę działalności gospodarczej oraz poszanowanie dla własności jako nową zasadę współżycia społecznego, znoszącą dotychczasowy model gospodarki. Miało to być również prawne, konstytucyjne podparcie dla rozpoczynającego się 1 stycznia kolejnego roku szeregu reform, które historia spięła klamrą o medialnej nazwie „planu Balcerowicza”. W noweli dokonano również przemian o charakterze symbolicznym – mianowicie orzeł zawarty w polskim godle narodowym odzyskał koronę, co stanowiło odniesienie do rodzimej tradycji heraldycznej oraz dobitnie podkreślało odzyskaną niezależność.

Akt powołania Tadeusza Mazowieckiego na stanowisko Prezesa Rady Ministrów, 24 sierpnia 1989 roku, domena publiczna.

Nowela grudniowa kluczowym aktem historycznym

Dla rządzącego Polską posolidarnościowego obozu nowela grudniowa stanowiła akt odważnej deklaracji tego, co już się w Polsce dokonało oraz kierunku, w jakim kraj będzie podążał. Był to niewątpliwie moment przełomowy i punkt zwrotny, stanowiący definitywne odcięcie się od poprzedniego, socjalistycznego ustroju Polski Ludowej. Od tej chwili nowa władza nie była podmiotem funkcjonującym w ramach rzeczywistości PRL, ale suwerennym zarządcą zupełnie nowego tworu państwowego, odcinającego się od dokonań poprzedniczki. Ponadto nowela grudniowa to konkretna cezura, od której de facto można mówić – z punktu widzenia prawno-formalnego – o historii już nie Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej ale Trzeciej Rzeczpospolitej Polskiej. Dlatego też należy z całą mocą podkreślić wagę tego aktu prawnego i umiejscowić go w ścisłym gronie najważniejszych aktów polskiej transformacji ustrojowej przełomu lat 80 i 90 XX wieku.

Bibliografia:

• Ustawa z dnia 29 grudnia 1989 r. o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej., Dz.U. 1989 nr 75 poz. 444.

Redakcja: Mateusz Balcerkiewicz

Polecamy e-book Tomasza Leszkowicza – „Oblicza propagandy PRL”:

Książka dostępna również jako audiobook!