Niepokorna dzielnica. Mazowsze za pierwszych Piastów
Zamek w Czersku. W czasach pierwszych piastów w tym miejscu funkcjonował drewniany gród. Miał w nim swoją siedzibę m.in. władający Mazowszem komes Magnus, fot. Semu, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 2.5 Generic Mazowsze to niezwykła kraina. Bywały okresy, kiedy dzielnica ta odgrywała w Polsce znaczącą rolę polityczną. Na ogół jednak Mazowsze znajdowało się na uboczu dokonujących się wokół niego zmian, przejawiając tendencje wybitnie separatystyczne. Wynikało to przede wszystkim z położenia geograficznego całej krainy, leżącej w dorzeczu Wisły.
Na początku X wieku na Nizinie Mazowieckiej powstał szereg grodów jednoczłonowych niewielkich rozmiarów (m.in. Wola Szydłowska, Raciąż, Słupno, Mokrzk, Sypniewo, Święcko-Strumiany, Truszki-Zalesie, Czerchów, Bocheń, Bródno, Ciechanów, Szreńsk). W sumie zbudowano kilkadziesiąt takich warowni, stanowiących jednocześnie węzłowe punkty militarne i komunikacyjne oraz ośrodki wspólnot terytorialnych. Nie jest znana przyczyna warunkująca powstanie tak znacznej liczby grodów w omawianym okresie. Na obecnym etapie badań należałoby wykluczyć Piastów jako ewentualnych inicjatorów wzniesienia tych warowni. Powód jest prozaiczny. Piastowie przed połową X stulecia budowali zręby państwowości na terenie Wielkopolski. Dlatego ich domniemana ekspansja na wschód w tym czasie jest wręcz nierealna.
Nie ulega natomiast wątpliwości, iż Mazowsze weszło w skład państwa polskiego najpóźniej pod koniec X wieku. Według niektórych archeologów Polanie, wychodząc z Wielkopolski, skierowali swoją uwagę najpierw na Mazowsze (około 950 roku), następnie zaś na Pomorze Wschodnie, ziemię sandomierską, Pomorze Zachodnie, Śląsk. Ostatnim ich nabytkiem miała być ziemia krakowska. Zaprezentowany pogląd nie jest jedynym, funkcjonującym w polskiej historiografii. Ostatnio sądzi się także, iż wojowniczy ród z Wielkopolski rozpoczął w pierwszej kolejności ekspansję na północ (Pomorze Wschodnie), po czym pojawił się na Mazowszu (lata 60.) w celu przechwycenia srebra arabskiego płynącego ze wschodu.
Mazowsze - wschodnie rubieże
Mazowsze jako część składowa monarchii piastowskiej było rubieżą najdalej wysuniętą na północny wschód. Od północy z Mazowszem graniczyły plemiona pruskie, a od północnego wschodu Jaćwingowie. Od wschodu omawiany obszar stykał się z Rusią, wówczas bardzo słabo zaludnioną. Powyższe stwierdzenia znajdują swoje potwierdzenie w świadectwach pisanych z epoki. Według tego, co napisał w połowie X wieku Ibrahim ibn Jakub, kraj Mieszka I sąsiadował wówczas od wschodu z Rusią, a na północy z Prusami. Z kolei w dokumencie „Dagome iudex”, wystawionym pod koniec panowania pierwszego historycznego władcy polskiego, stwierdzono sięganie granicy jego państwa aż do Rusi i stąd aż do Krakowa.
Książę Zbigniew, domena publiczna, W trakcie długoletnich rządów Bolesława Chrobrego państwo polskie prowadziło intensywną politykę zachodnią, organizując szereg wypraw w kierunku Połabia (1002-1018). W tych warunkach rola Mazowsza znacznie zmalała. Nie zawsze jednak tak było, ponieważ następca Mieszka I prowadził również liczne wojny z Rusią. Niektórzy historycy przypuszczają, iż bazą wypadową wojsk Chrobrego na wschód stanowiły właśnie ziemie mazowieckie. Polski król korzystał zapewne też z usług posiłków mazurskich. Równocześnie osiedlał w dorzeczu Wisły uprowadzoną z zachodu ludność obcą. Dowodzą tego serbsko-łużyckie nazwy miejscowości: „Serbia”, „Sarbsk” oraz „Szarbsk” nieopodal Raciąża.
Mazowiecki separatyzm
Po śmierci Chrobrego na tronie piastowskim zasiadł jego syn Mieszko II Lambert. Borykał się on już od początku swych rządów z opozycją kierowaną przez jego braci, młodszego Ottona i starszego Bezpryma, domagających się udziału w sukcesji po ojcu. Ten ostatni – w świetle źródeł – doprowadził nawet do zorganizowania koalicji obcych państw, z pomocą których zamierzał zdobyć upragnioną władzę. W jej skład wchodziły Ruś i Niemcy. W 1031 roku spadł na Polskę huraganowy atak z dwóch stron jednocześnie. Najpierw z zachodu uderzył cesarz Konrad II, następnie zaś ze wschodu kniaź kijowski Jarosław Mądry. Dzięki Rurykowiczowi Bezprym stał się panem sytuacji, zaś król Mieszko musiał uciekać z kraju, by chronić swe życie. W fachowej literaturze przedmiotu wskazuje się, iż najstarszy syn Chrobrego uzyskał poparcie części możnych i rycerstwa, rekrutujących się z ziemi mazowieckiej. Czy opinia ta zasługuje na uznanie, mogą rozstrzygnąć dopiero dalsze badania w gronie specjalistów. Jedno jest natomiast pewne w chwili obecnej – Bezprym jako nowy władca piastowski został księciem zwierzchnim, kontrolującym również obszar Mazowsza.
Trudno odgadnąć z powodu braku odpowiednich świadectw źródłowych, jak wyglądało panowanie Bezpryma na Mazowszu. Uzurpatorowi nie było jednak dane długo rządzić w tej dzielnicy. Zmarł na wiosnę 1032 roku. Do Polski natychmiast wrócił Mieszko II za cenę zaopatrzenia w osobne dzielnice rodzonego brata Ottona oraz brata stryjecznego – Dytryka. Ten ostatni zapewne otrzymał we władanie Mazowsze. Podobnie jak w przypadku Bezpryma, panowanie Dytryka w tej części Polski było krótkotrwałe. Mieszkowi II jeszcze przed śmiercią (1034) udało się zjednoczyć kraj.
Do około 1037 roku państwem polskim rządził Kazimierz I Odnowiciel. W wyniku buntu możnych został zmuszony do opuszczenia swojego władztwa. Udał się najpierw na Węgry, gdzie chwilowo nawet go uwięziono, a następnie do Niemiec – do swojej matki Rychezy. Podczas nieobecności Piasta na Mazowszu władzę przechwycił niejaki Miecław (Masław). Według najstarszego polskiego kronikarza Anonima zwanego Gallem, był on dawnym cześnikiem Mieszka II. Sprawował więc nadzór nad piwnicą książęcą.
Państwo Miecława, aut. Hoodinski, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported Państwo Miecława
W dorzeczu Wisły Miecław stworzył własne państwo (z siedzibą najprawdopodobniej w Płocku). Funkcjonowało ono w sumie około 10 lat. Przez cały ten czas prowadził ożywioną politykę zagraniczną i wewnętrzną. Rządzona przezeń dzielnica przeżywała wówczas dynamiczny wzrost gospodarczy. Rozwijał się tutaj handel. Doszło nawet do tego, iż Miecław puścił w obieg własną monetę, będącą naśladownictwem wzorców zachodnioeuropejskich. Ożywieniu uległo także rolnictwo. Wspomniany wyżej kronikarz Gall pisał w swym przekazie, iż Mazowsze było jedną z najludniejszych dzielnic polskich, w której „pola roiły się od oraczy, pastwiska od bydła, a miejscowości od mieszkańców”.
Kazimierz Odnowiciel, gdy wrócił z obczyzny do kraju, od razu rozpoczął walkę z Miecławem, który nie chciał się mu podporządkować. Mazowiecki książę, chcąc przeciwstawić się Piastowi, sprzymierzył się z Pomorzanami oraz – jak dowodzili tego niektórzy specjaliści – z Prusami, Jaćwingami i Litwinami. Następca Mieszka II nie miał większych szans z tą koalicją, więc rozpoczął poszukiwania własnego sojusznika. Ostatecznie znalazł go na wschodzie w postaci władcy ruskiego Jarosława Mądrego. Między obu partnerami zawarto ścisły sojusz, przypieczętowany małżeństwem Kazimierza z siostrą kniazia, Marią Dobroniegą. W efekcie jeszcze w 1041 roku Rusini pojawili się na Mazowszu w celu zneutralizowaniu Miecława. W wyprawie tej uczestniczył zapewne również władca piastowski, choć w źródłach ruskich, wspominających o tej wojnie, zabrakło na ten temat wzmianki. Wspólna wyprawa polsko-ruska zakończyła się przypuszczalnie niepowodzeniem, skoro sześć lat później sprzymierzone wojska ponownie wyruszyły w kierunku Płocka. Tym razem udało się obezwładnić Miecława. Doszło nawet do krwawej bitwy nad niewymienioną z nazwy przez Anonima rzeką, w której mazowiecki uzurpator poniósł śmierć. Na włosku ważyły się wówczas także losy piastowskiego wodza, który tak zapamiętał się w boju, że niepostrzeżenie został otoczony przez przeciwnika. Na całe szczęście na pomoc księciu przyszedł prosty wojownik, którego później hojnie za to obdarowano.
Polecamy e-book Marcina Winkowskiego – „Gdy Polacy nosili dredy. Kołtun – historia prawdziwa”
Wzgórze Tumskie w Płocku, aut. Fallaner, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International Zwycięska bitwa z 1047 roku umożliwiła wprzęgnięcie Mazowsza do monarchii piastowskiej. Po śmierci Kazimierza władzę zwierzchnią w Polsce przejął jego najstarszy syn – Bolesław II Śmiały. Z ramienia tego drugiego na Mazowszu osiadł jego młodszy brat – Władysław Herman. W fachowej literaturze podkreśla się, iż nie wykazywał on większych aspiracji politycznych. W praktyce oznaczało to, iż najważniejsze decyzje podejmował Bolesław Śmiały. Być może z biegiem czasu wpływ Hermana na rządy w kraju wzrósł, jednak ostateczny głos w węzłowych sprawach nadal należał do jego starszego brata.
Rodowe waśnie Piastów
Na temat mazowieckiego etapu w życiu Władysława Hermana wiadomo bardzo mało. Pewnikiem jest, iż książę na stałe rezydował w Płocku, w którym przebywał również od momentu przejęcia władzy zwierzchniej w Polce w 1079 roku (po wygnaniu z kraju Bolesława Śmiałego).
Do swojej śmierci Władysław Herman prowadził rozliczne wojny. Dopiero pod koniec życia ograniczył prowadzenie ożywionej działalności militarnej z powodu nękającej go choroby. Braki zdrowotne implikowały również zmniejszenie się jego aktywności w sprawach wewnętrznych kraju. Wyręczał go wszechpotężny wojewoda Sieciech. Niektórzy uczeni uważali nawet Hermana za swoistą marionetkę tego możnego, jednak przytaczane na obronę tego stanowiska argumenty wydają się być niewystarczające.
Herman i Sieciech przez kilka lat zmagali się z opozycją wewnętrzną, na której czele stanęli możnowładcy niezadowoleni z prowadzonej przez nich polityki. Rokoszanie, dla uprawomocnienia zainicjowanej przez siebie w 1093 roku rewolty, intencjonalnie sprowadzili z zagranicy odsuniętego od sukcesji starszego syna księcia – Zbigniewa. Odtąd do 1096 roku trwała zażarta walka, pełna emocjonujących chwil. W 1096 roku Zbigniew i jego zwolennicy zostali pobici na głowę w bitwie pod Kruszwicą. Syn musiał wówczas ukorzyć się przed ojcem. Herman w obawie przed kolejnym wystąpieniem ambitnego Zbigniewa wywiózł go na Mazowsze i uwięził w Płocku, a następnie w wybudowanym przez Sieciecha grodzie – Sieciechowie.
Bulla Krzywoustego odkryta w miejscowości Głębokie, XII w., fot. Roman Andrzej Kargul, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported Przywrócono Zbigniewa do łask w 1097 roku podczas konsekracji katedry gnieźnieńskiej. Niedługo potem Władysław wydzielił swoim dwóm synom osobne dzielnice. Bolesławowi w udziale przypadł Śląsk, zaś Wielkopolska z Kujawami Zbigniewowi. W 1099 roku wybuchł ostatni już bunt, skierowany przeciw Hermanowi. Tym razem solidarnie do walki z ojcem przystąpili obaj bracia. Stanęli naprzeciw grodu płockiego i zmusili go do wydalenia z państwa znienawidzonego Sieciecha. Od tej pory Władysław rządził Mazowszem i pozostałymi ziemiami polskimi samodzielnie. W połowie sierpnia 1101 roku w Płocku odbyło się uroczyste pasowanie młodego Krzywoustego na rycerza. W tym samym miejscu niecały rok później Władysław, już jako schorowany starzec, pożegnał się z życiem. Na uroczystościach pogrzebowych zjawili się wprawdzie obaj jego synowie, jednak już po ich zakończeniu pokłócili się w sprawie podziału po nim schedy. Ostatecznie w ręce Zbigniewa wpadło Mazowsze, Bolesław zaś włączył do swojej domeny Małopolskę z Krakowem.
Wytworzony w 1102 roku porządek dość szybko uległ zachwianiu. Historycy mają poważne wątpliwości w kwestii ustalenia, który z braci jako pierwszy wystąpił z inicjatywą przejęcia władzy zwierzchniej w całej Polsce. Być może był to Bolesław Krzywousty, choć pewności w tym zakresie nie ma. Dwukrotnie Bolesław wyprawiał się przeciwko Zbigniewowi. Pierwszy raz nastąpiło to w 1106 roku, drugi zaś na przełomie 1107 i 1008 roku. W obu kampaniach Krzywousty korzystał z pomocy posiłków węgierskich i ruskich, co dobitnie pokazuje, iż jego rywal posiadał spory potencjał militarny. Po pierwszej z wypraw Zbigniewa przymuszono do uznania się za lennika brata. Z kolei po drugiej zwycięski Bolesław wygnał starszego brata z kraju. Prowincję mazowiecką otrzymał wówczas w zarząd komes Magnus. W 1109 roku wielmoża ten obronił wspomniany obszar przed łupieskim najazdem Pomorzan. Pomógł mu w tym biskup płocki, Szymon. W drodze powrotnej do swych siedzib poganie zostali pokonani w walnej bitwie, w której wzięło udział, jak wszystko na to wskazuje, pospolite ruszenie mazowieckie.
Pieczęć Wladysława Hermana, domena publiczna. U progu rozbicia dzielnicowego
Niewiele wiadomo na temat politycznych dziejów Mazowsza po 1109 r. Pewne jest tylko, iż 28 października Bolesław Krzywousty zmarł w Sochaczewie. Jego ciało pochowano w Płocku obok szczątków ojca. Od tego momentu rozpoczęło się w państwie polskim rozbicie dzielnicowe. Księciem zwierzchnim został najstarszy syn Krzywoustego – Władysław II Wygnaniec, zaś Mazowsze otrzymał w spadku jego młodszy brat – Bolesław IV Kędzierzawy. W przypadku tego ostatniego księcia wiadomo już nieco więcej o politycznych losach prowincji mazowieckiej. Charakterystyka tego zagadnienia wykracza już jednak poza ramy niniejszego artykułu.
Podsumowując powyższe rozważania, warto wskazać, iż Mazowsze w dobie rządów pierwszych Piastów odgrywało raczej nieznaczącą rolę polityczną w ramach państwa polskiego. Swoją prosperitę dzielnica ta przeżywała podczas panowania Władysława Hermana. Prawdziwy rozkwit Mazowsze osiągnęło również, gdy zarządzał nim Miecław. Był on jednak uzurpatorem, nieuznającym władzy Kazimierza Odnowiciela. Gdyby nie przedsiębiorczość ostatniego z wymienionych władców, dzieje polityczne Mazowsza mogłyby potoczyć się w zupełnie innym kierunku.
Bibliografia:
- Bieniak Janusz, Państwo Miecława, Studium analityczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010.
- Delestowicz Norbert, Bolesław II Szczodry, Trzeci król Polski, Od władzy po wygnanie, Wydawnictwo Avalon, Kraków 2020.
- Delestowicz Norbert, Zbigniew, Książę Polski, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2017.
- Dróżdż Klaudia, Kazimierz Odnowiciel, Polska w okresie upadku i odbudowy, Wydawnictwo Templum, Wodzisław Śląski 2009.
- Dymek Benon, Historia i kultura Mazowsza do 1526 r., Wyższa Szkoła Rozwoju Lokalnego, Żyrardów 2005.
- Gall Anonim, Kronika polska, przekład Roman Grodecki, wstęp i opracowanie Marian Plezia, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2003.
- Gierlach Bogusław, Świt Mazowsza, Iskry, Warszawa 1984.
- Gieysztor Aleksander, Trzy stulecia najdawniejszego Mazowsza (połowa X – połowa XIII w.), [w:] Dzieje Mazowsza, t. 1, pod redakcją Henryka Samsonowicza, Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora, Pułtusk 2006, s. 109-160.
- Krawiec Adam, Król bez korony, Władysław I Herman, Książę Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2014.
- Labuda Gerard, Mieszko II król Polski (1025-1034), Czasy przełomu w dziejach państwa polskiego, Wydawnictwo i drukarnia „Secesja”, Kraków 1992.
- Powieść minionych lat, przekład Franciszek Sielicki, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2005.
- Śliwiński Błażej, Bezprym pierworodny syn pierwszego króla Polski (986-zima/wiosna 1032), Wydawnictwo Avalon, Kraków 2014.
- Urbańczyk Przemysław, Bolesław Chrobry – lew ryczący, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2017.
redakcja: Antoni Olbrychski
