„Nie tylko Litwa. Geneza i przebieg upadku ZSRR w roku 1991” – red. A. Srebrakowski i G. Strauchold – recenzja i ocena

Problemy z książką zaczynają się na poziomie koncepcji, co dobrze oddaje enigmatyczny tytuł. Sugeruje on, że osią tematyczna będą przemiany na Litwie pokazane na szerszym tle. Ale co ma właśnie tworzyć owo tło – inne kraje nadbałtyckie? Procesy zachodzące w całym ZSRR? W trakcie lektury przychodzi jednak refleksja, że tytuł jest zobrazowaniem technicznego problemu, przed którym stanęli redaktorzy. Chcieli oni „poświęcić maksymalnie dużo miejsca Litwie”, jednak w obliczu niedoboru tekstów sięgnęli po wszystko, co miało jakikolwiek związek z tematem. Przynajmniej dwa teksty dostały się do tomu trochę przypadkiem, czego z resztą nikt nie ukrywa.

W kolejności dwa pierwsze, i najbardziej obszerne artykuły, zajmujące łącznie około 40 procent objętości to: Pierestrojka o kwestia narodowa – Zakaukazie i Azja Centralna oraz Pribałtika – przyczółek czy rubież Kraju Rad? Rola militarna republika bałtyckich w latach 80. i 90. XX w. To dwa dobre teksty, wszechstronnie analizujące wybrane aspekty przemian geopolitycznych, stanowiące ciekawe wprowadzenie do dalszych rozważań. Szczególnie ten pierwszy pełni rolę zastępczą zamiast ogólnego, wprowadzającego artykułu o przyczynach i trajektoriach rozpadu ZSRR oraz roli nacjonalizmów w tym procesie.

Kolejne dwa artykuły przedstawiają politykę obu stron globalnej rozrywki – USA oraz ZSRR względem Litwy i państw nadbałtyckich. Trzeba przy tym zauważyć, że lepszy jest tekst o polityce USA, który z większą dyscypliną trzyma się tematu i opera się na ciekawej bazie źródłowej. Ta dysproporcja jest jednak niepokojąca, wszak to polityka Moskwy pozostawała kluczowa dla opisywanego regionu. Do uzupełnienia obrazu brakuje jednego tekstu o wydarzeniach na samej Litwie – nie znajdziemy w tej książce syntetycznego ujęcia tytułowego tematu. Taki tekst został jednak poświęcony Białorusi: Od BSRR do Republiki Białorusi (1986-1991).

Potem zaczynają się schody. Kolejny artykuł, sierotka po jednej z konferencji zorganizowanych przez IPN, Komunistyczna Partia Litwy – swoi czy obcy, nie pasuje do tego tomu. To średnio udany szkic odnoszący się skrótowo do historii powstania KPL oraz do jej składu narodowościowego. Nie poszerza on naszej wiedzy na temat wydarzeń z przełomu lat 80. i 90. Mało tego, na dobrą sprawę, w warstwie faktograficznej, zatrzymuje się na latach 40. Artykuły na temat KPC i jej losów w momencie upadku ZSRR, a także późniejszym są dostępne nawet dla osób władających jedynie językiem angielskim. Przyczynkowy, ale interesujący artykuł Diany Janusauskiené The Metamorphosis of the Communist Party of Lithuania, można odnaleźć w tomie The communist successor parties of Central and Eastern Europe. Dowiemy się z niego o liczebności KPL, jej składzie narodowościowym, politycznej walce z Sajudisem oraz próbach ratowania w obliczu upadku ZSRR. O wszystkim czego – niestety – nie znajdziemy w tej pracy.

Jednym z kluczowych segmentów książki są artykuły poświęcone zagadnieniom mniejszości narodowych. Autorzy słusznie zwracają uwagę, że

Odrodzenie narodowe towarzyszące pierestrojce w Związku Radzieckim objęło jednak nie tylko główne narodowości poszczególnych republik, ale także mniejszości narodowe, które również zaczęły domagać się poszanowania swoich praw. To zaś stało się źródłem konfliktów między narodowościami dominującymi w danej republice a żyjącymi tam mniejszościami.

To zagadnienie jest istotne z punktu widzenia mniejszości polskiej, jednak w kontekście republik bałtyckich pierwszoplanową rolę odrywa kwestia mniejszości rosyjskiej, chociażby ze względu na – wspomniane już – znaczenie polityki zagranicznej Kremla.

Tymczasem autorzy tomu wychodzą z założenia, że „ze zrozumiałych względów szczególną uwagę przywiązywano tu do polskiej ludności zamieszkującej w zwarty sposób obszar podzielony dzisiaj między Litwę, Białoruś i Łotwę”. Nie wiem do końca jakie to względy, ale efektem przyjęcia takiego polonocentryczego punktu widzenia jest publikacja artykułów autorstwa Jana Sienkiewicza, prezesa Związku Polaków na Litwie, oraz Tadeusza Gawina, prezesa Związku Polaków na Białorusi. Czytelnik może się zastanawiać, czy występują oni w roli uczestników opisywanych procesów czy też może raczej w roli obiektywnych naukowców.

Z tych „zrozumiałych względów” nie zwrócono uwagi na szerszy kontekst funkcjonowania mniejszości na Litwie. Zignorowano także część istniejącej literatury przedmiotu (np. Vesna Popovski, National Minorities and Citizenship Rights in Lithuania, 1988–93 poświęconej tylko i wyłącznie problemom mniejszości na Litwie; Graham Smith (ed), The Baltic States. The National Self-Determination of Estonia, Latvia and Lithuania – zbiorowej pracy porównującej sytuację we wszystkich republikach bałtyckich).

Wydawanie podobnych publikacji, bez przemyślanej wcześniej koncepcji jest niestety w polskiej historiografii dość powszechne. Stworzenie starannie zaplanowanej i spójnej pracy zbiorowej jest zadaniem bardzo trudnym. Zazwyczaj niełatwo znaleźć autorów, którzy podejmą się zadania zapełniania luk – napisania tekstów ogólnych lub na temat wcześniej nie badany. Miejmy jednak nadzieję, że w kolejnych tomach twórcy serii podążą tą dłuższą i niełatwą ścieżką. Pierwszy tom publikacji Nie tylko Litwa. Geneza i przebieg upadku ZSRR w roku 1991 należy bowiem uznać za raczej nieudany. Pewną wartość niewątpliwie ma, ale na rynku istnieją lepsze pozycje tego typu.