Narodowy socjalizm i wojna: ideologia i praktyka

W okresie od 1919 roku, czyli od momentu wstąpienia Adolfa Hitlera do Niemieckiej Partii Pracy (przemianowanej w roku następnym na Narodowosocjalistyczną Niemiecką Partię Robotników, NSDAP) do zakończenia II wojny światowej w 1945 r., problematyka konfliktu militarnego stanowiła jedno z kluczowych pojęć słownika nazistowskiego światopoglądu stworzonego przez przyszłego wodza III Rzeszy. Wojna miała być środkiem do realizacji ideologicznych pryncypiów Hitlera, czyli ocalenia narodowego Niemiec oraz stworzenia aryjskiego rasowego imperium, tysiącletniej germańskiej Rzeszy. Była ona jednakże głęboko zakorzeniona w tradycyjnej imperialistycznej kulturze politycznej oraz geopolitycznych tezach rozwijanych w Niemczech już w okresie Rzeszy Cesarskiej i Republiki Weimarskiej.

Hitler wraz z oficerami, m.in. gen. von Ludendorffem, w oczekiwaniu na proces organizatorów puczu monachijskiego (fot. Heinrich Hoffmann, ze zbiorów Bundesarchiv, Bild 102-00344A, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Germany).

Poglądy na temat wojny Hitlera i jego „ruchu” stanowiły jednak novum w tej imperialistycznej tradycji, ponieważ odwoływały się do kryterium rasowego w zdobyciu „przestrzeni życiowej” ([Lebensraum]) dla Niemców. Admiracja walki i zagadnienie wojny doczekały się różnorodnych, pseudonaukowych teorii wyjaśniających, akcentujących zasady darwinizmu społecznego i rasizmu jako fundamentów konstrukcji stosunków międzynarodowych i dominacji Rzeszy, która za pomocą siły i podboju miała zrealizować swoiście pojmowaną misję niesienia światu wyższej germańskiej kultury i cywilizacji.

Na przestrzeni lat 1919-1945 wojna portretowana była w ideologii nazistowskiej jako środek do zdobycia „przestrzeni życiowej”, jako „sprawiedliwy” konflikt i wyraz społecznego darwinizmu, „totalne przeciwuderzenie” przeciwko „światowym wrogom” (bolszewizmowi i Żydom), w kategoriach wychowania do walki (stworzenie „wspólnoty obronnej”), jako środek polityki gróźb oraz instrument polityki w latach 1939-1941, wreszcie jako narzędzie przedłużania konfliktu militarnego.

Narodowy socjalizm i wojna: środek do zdobycia „przestrzeni życiowej” na Wschodzie

Rozpatrując kwestię wojny w ideologii Hitlera trzeba rozpocząć od genezy pojawienia się tej problematyki w wypowiedziach późniejszego wodza III Rzeszy, która sięga roku 1918, czyli klęski Rzeszy w Wielkiej Wojnie i „nieniemieckiej” rewolucji w listopadzie tego roku. Katastrofę 1918 roku rychło uznano za „zbrodnię listopadową”, niszczący cios wymierzony w niemieckość, zaś traktat wersalski z 28 czerwca 1919 roku za dyktat, którego warunki należało bojkotować. W oczach wielu Niemców obciążona odium klęski wojennej Republika Weimarska była jedynie prowizorium i dlatego nie uzyskała duchowej akceptacji społeczeństwa. Narodziła się ona bowiem ze zdradzenia armii niemieckiej, której ukradziono zwycięstwo.

„Cios w plecy”, antysemicki i kontrrewolucyjny rysunek z 1919 roku (domena publiczna).

Charakterystyczna dla środowisk prawicowych proweniencji volkistowskiej, w tym dla raczkującej wtedy partii nazistowskiej, niechęć do komunistów i tych, którzy zarobili na wojnie, była skutecznym narzędziem propagandowym. Podnoszono, że to „plutokratyczny Żyd” dążący do zysku szedł na rękę równie chciwemu „żydowskiemu bolszewizmowi”, który miał niszczyć cały dorobek kulturowy i powodować upadek dobrych obyczajów oraz religii, a także stanowić zagrożenie dla porządku w państwie. Krytykowano państwa, które przemocą narzuciły Niemcom pokój. Nacjonalizm niemiecki wymierzony był przede wszystkim w Anglię, Francję i Polskę.

Już w pierwszym ważnym dokumencie NSDAP, tj. 25-punktowym programie partii z 24 lutego 1920 roku pojawiały się postulaty dotyczące polityki zagranicznej i rewizjonizmu terytorialnego drogą użycia siły. Ideologia hitlerowska opierała się na poglądach popularyzowanych w różnych wersjach przez apologetów imperializmu doby „żelaznego kanclerza” Otto von Bismarcka czy Wilhelma II. Niezbędne było jednak zastosowanie nowych metod i form działania na rzecz utworzenia „Wielkiej Rzeszy” i zdobycia przez nią hegemonii na Wschodzie poprzez podbój militarny Rosji sowieckiej (symbolu „żydowskiego bolszewizmu”) i narodów słowiańskich. Głoszono konieczność anulowania postanowień traktatu wersalskiego i zwrotu utraconych obszarów (kosztem Polski, Litwy, Danii, Włoch, Francji i Belgii). Domagano się skupienia wszystkich Niemców w jednych Wielkich Niemczech na zasadzie prawa narodów do samostanowienia i równouprawnienia narodu niemieckiego w stosunku do innych narodów. Żądano „ziemi i gleby” dla wyżywienia narodu i osiedlenia nadwyżki ludności niemieckiej.

Wojna jako wyraz darwinizmu społecznego i rasizmu

Rozwinięciem koncepcji polityki zagranicznej i koncepcji przyszłej wojny był manifest programowy przywódcy niemieckich faszystów napisany podczas pobytu w landsberskim więzieniu po nieudanym „puczu monachijskim” w listopadzie 1923 roku, czyli książka „Mein Kampf” wydana w lipcu 1925 roku. Był to traktat ze sfery autobiografii, polityki, propagandy czy nawet miejscami pseudoreligii. Znowu znalazły się tu hasła o „wyższości rasy aryjskiej”, prawie Niemców do rozszerzania swojej „przestrzeni życiowej” i hegemonii nad innymi narodami, zwłaszcza tymi w Europie Środkowo-Wschodniej (antyslawizm). Niemcy bowiem, aby zrealizować swoją dziejową misję, muszą najpierw zdobyć niezbędny dla ich rozwoju areał uprawny. Punktem wyjścia dla Hitlera była idea wojny usprawiedliwionej opartej o koncepcje walki narodów o byt, która jest istotą rozwoju ludzkości – dziejów powszechnych. Zwycięzcą w tej walce o panowanie nad światem miał być naród stojący wyżej ze względu na kryterium rasy. Najprymitywniejsza postać dziewiętnastowiecznego imperializmu, czyli walka o byt (darwinizm społeczny), nieustanna rywalizacja pomiędzy narodami o przetrwanie miały dopełniać prawidłowego kształtowania się stosunków międzynarodowych, ponieważ wieczny pokój miał stanowić upadek ludzkości.

Jedno z pierwszych niemieckich wydań Mein Kampf eksponowane w Niemieckim Muzeum Historycznym w Berlinie (domena publiczna).

Czerpiąc z ideologii militaryzmu II Rzeszy, przeżycia frontowego I wojny światowej i doświadczeń klęski 1918 roku, nazistowskie przywództwo propagowało wywiedziony z prawa natury prymat silniejszych, wieczną selekcję „najlepszych”, a zarazem odpadnięcie „zgniłych” i „zmurszałych” składników narodu. Wojna w interesie „lepszej rasy” miała udowodnić wyższość nordyckiej rasy i być równocześnie najwyższą manifestacją życia narodu niemieckiego, a zarazem jedyną szansą jego przetrwania, ponieważ ziemia jest niczym innym, jak tylko wolnym polem gry do wypróbowania jego sił. Zadaniem wodza było nieograniczone wyszkolenie społeczeństwa, przygotowanie go do wojny, tak ażeby zapewnić mu bezpieczeństwo ([Pax Germanica]). Wojna ma doniosłe znaczenie dla postępu i rozwoju ludzkości. Humanitaryzm i pacyfizm stanowią produkt „głupoty, tchórzostwa i zarozumiałego mędrkowania”, i są sprzeczne z naturą oraz jej odwiecznymi prawami.

Lubisz czytać artykuły w naszym portalu? Wesprzyj nas finansowo i pomóż rozwinąć nasz serwis!

Wojna z „pasożytniczym” żydostwem miała łączyć się jednocześnie z moralnym prawem do uzyskania nowych obszarów, tj. „przestrzeni życiowej” dla Niemców, w celu zapewnienia im wyżywienia, ponieważ „pług zamienia się w miecz, a z łez wojny wyrasta codzienny chleb dla przyszłych pokoleń”. Problem przestrzeni musiał zostać rozwiązany, gdyż od niego zależał los narodu. To rozwiązanie mogło nastąpić tylko na drodze przemocy. Przyszłość kraju rozstrzygnąć się miało za pomocą wojny, bowiem każdy naród ma prawo zagarnąć ziemię, której potrzebuje do egzystencji i którą jest w stanie zagospodarować. W swoich pismach oraz publicznych i prywatnych deklaracjach Hitler skupiał się na Rosji i Ukrainie jako ogromnych spichlerzach, agrarnych obszarach pod osadnictwo dla przemysłowych niemieckich migrantów z przeludnionej Rzeszy, którzy zaopatrywali by ojczyznę w surowce i żywność, a jednocześnie dostarczali rynków zbytu dla produkcji przemysłowej Niemiec.

Znaczek Stahlhelmu, paramilitarnej i nacjonalistycznej organizacji byłych żołnierzy frontowych z czasów I wojny światowej, wchłoniętej przez NSDAP (fot. Von tempest, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported).

Führer postrzegał zdobycie Lebensraumu w kategoriach heroiczno-romantycznych jako permanentną walkę w duchu historycznej apokalipsy, która zadecyduje o losie i egzystencji Rzeszy. Aneksja Austrii i Kraju Sudeckiego w 1938 roku miała być tylko pierwszym etapem realizacji przestrzennej i rasistowskiej ideologii przywódcy. Następną fazą było rozszerzenie hegemonii Niemiec na Europę Wschodnią i Południowo-Wschodnią, stworzenie mieszaniny protektoratów i satrapii jako części monstrualnego projektu Wielkich Niemiec – zmodernizowanego Imperium Rzymskiego połączonego z odległymi prowincjami siecią przemysłu i handlu.

Sojusznikiem Hitlera w walce o nowe tereny na Wschodzie miały być przede wszystkim Włochy i Wielka Brytania, która mogła asekurować Niemcy podczas wojny z ZSRR. Dlatego też istotne było poszanowanie żywotnych interesów Albionu, wyrzeczenie się przez Rzeszę polityki kolonialnej i odejście od rywalizacji na tym polu z brytyjskim przemysłem poprzez skupienie się na rozbudowie lądowych sił zbrojnych. Na poglądy Hitlera w kwestii „przestrzeni życiowej” osobisty wpływ wywierał niemiecki generał i geopolityk Karl Haushofer, który rozwinął i spopularyzował w okresie międzywojennym pojęcie autarkii, Lebensraumu i geopolityczne koncepcje „narodu bez ziemi” ([Volk ohne Raum]). Haushofer z kolei wzorował się głównie na poglądach geografa Friedricha Ratzela, który próbował zaadoptować koncepcje socjaldarwinizmu i naturalnej selekcji w odniesieniu do problematyki przestrzeni. Tezy Ratzela i Haushofera znalazły swój wyraz w ekspansjonistycznej ideologii hitlerowskiej, która dodała do tego hasła o przetrwaniu narodu i frazeologię rasistowską.

Karl Haushofer i Rudolf Hess na początku lat 20. (domena publiczna).

„Totalne przeciwuderzenie” przeciwko „światowym wrogom”

Wojna w założeniach narodowych socjalistów miała być również „totalnym przeciwuderzeniem przeciwko światowym wrogom” ([totaler Gegenstoss gegen die „Weltfeinde”]), których ucieleśnieniem był bolszewizm oraz Żydzi. Już od 1926 roku kierownictwo hitlerowskie głosiło, że walka o nowy porządek Europy jest ściśle związana z wojną na wyniszczenie przeciwko marksizmowi. Oznaczało to wojnę narodowych socjalistów przeciwko komunistycznej ideologii. Zdaniem Hitlera, wojna ze Związkiem Radzieckim będzie przedsięwzięciem prostym, ponieważ stalinowskim reżimem kierowali rzekomo Żydzi, którzy nie nadają się do tworzenia państwa, co powodowało, że radziecki kolos stał na glinianych nogach. Miało to być zarazem potwierdzeniem expressis verbis teorii rasistowskich, w myśl których „internacjonalni” Żydzi stoją niżej w hierarchii niż „rasa panów”.

Po uzyskaniu „przestrzeni życiowej” wszystkie „rasowo obce elementy” powinny być zamknięte bądź odizolowane, ażeby zapobiec,,zepsuciu” krwi narodowej. „Rakotwórczym wrzodem”, wszelkim złem tego świata byli Żydzi, którzy stanowili najbardziej ekstremalną formę bolszewizmu, tj. „wywrotowej doktryny marksizmu”. Muszą oni dlatego zostać „wytępieni”, co oznaczało fizyczną likwidację, tylko w ten sposób bowiem Europa i Niemcy mogą zostać uzdrowione. Rewolucyjna walka przeciw tej „zgubie świata”, czyli pozbawienie wpływów i władzy „rasowego wroga” i „odwiecznego bakcyla świata” mogą być przeprowadzone przy użyciu wszelkich nieludzkich i bezprawnych środków, ponieważ jest to warunkiem ratunku i zbawienia dla Niemiec, sprawą życia i śmierci dla narodu.

Poglądy Hitlera wypływały z jego doświadczeń z 1918 roku, bowiem twierdził on, że decydującą przyczyną katastrofy wojennej było niedocenianie „żydowskiego niebezpieczeństwa”. Już wtedy rząd niemiecki powinien „niemiłosiernie wytępić podszczuwaczy tego narodu”. Można to potraktować jako złowieszczą, aczkolwiek nie bezpośrednią zapowiedź programu mordowania Żydów w okresie następnej wojny światowej. Antysemityzm Hitlera był produktem Wielkiej Wojny, to ona go zrodziła, domagał się metod wojennych; nic zatem dziwnego, że na czas przyszłej wojny, która przecież od początku była częścią światopoglądu wodza, ów antysemityzm osiągnął swoje krwawe apogeum.

Akcja bojkotu niemieckich sklepów przez nazistów (fot. Georg Pahl, ze zbiorów Bundesarchiv, Bild 102-14468, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Germany).

Wychowanie nowego aryjskiego człowieka

Zagadnieniem organicznie związanym z „filozofią wojny” nazistów były podejmowane po „przejęciu władzy” ([Machtegreifung]) w 1933 roku środki mające na celu systematyczne i kompleksowe wychowanie młodzieży oraz szkolenie organizacji partii, państwa i Wehrmachtu w duchu ideałów konfliktu z zamiarem przekonania wszystkich warstw społeczeństwa do przyjęcia wojowniczej postawy. W tym kontekście nawiązywano do duchowych fundamentów, patriotyzmu, etosu walki i tradycji militarystycznych II Rzeszy, ale także nastawionych bojowo formacji rodem z Republiki Weimarskiej czy Niemieckiego Turnerstwa ([Turnbewegung]). Odwoływano się katalogu cnót germańskich z posłuszeństwem, wiernością, gotowością do działania, koleżeństwem ([Kameradschaft]), dyscypliną i heroicznym ideałem na czele. Owe cechy nowego aryjskiego nadczłowieka miały stać się podstawą stworzenia „obronnej wspólnoty” ([Wehrgemeinschaft]) na czele z wodzem i jego drużyną ([Gefolgschaft]) poprzez uniformizację społeczeństwa i wprowadzenie stosunków, jakie panują w wojskowym oddziale, które zniosłyby równocześnie wszelkie społeczne różnice i kastowe podziały.

Polecamy e-book Michała Przeperskiego „Gorące lata trzydzieste. Wydarzenia, które wstrząsnęły Rzeczpospolitą”:

Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!

Zmilitaryzowana Volksgemeinschaft miała być zdolnym do użycia w czasie wojny narzędziem w ręku Führera. W tym celu państwo musi być strukturą opartą na wzorach wojskowych, hierarchiczną i trwającą w nieustannej gotowości do walki. W konsekwencji miała powstać zamknięta, samowystarczalna wspólnota narodowa, składająca się z „żołnierzy przy broni” i „żołnierzy przy maszynie”. Temu zadaniu został podporządkowany też system oświaty w III Rzeszy. Tworzono np. tzw. szkoły elitarne dla młodzieży ([Napola]), wzorowane na pruskich szkołach kadetów. Pozostawały one pod kuratelą SS i przygotowywały adeptów do służby państwowej i wojskowej. Powrót do spartańskich i pruskich ideałów fizycznego męstwa, poświęcenie jednostki dla ogółu, wreszcie zamiłowanie do walki i gotowość do bohaterstwa charakteryzowały także pozostałe typy szkół w Rzeszy ([Adolf-Hitler-Schulen], [Ordensburgi], [SS-Junkerschulen] itd.).

Ordensburg Krössinsee (Ordensburg nad Krosinem), jeden z trzech Ordensburgów , specjalnych obozów szkoleniowych dla nazistowskich aktywistów młodzieżowych (fot. ze zbiorów Bundesarchiv, Bild 146-2007-0123, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Germany).

Szkoła była refleksem wojskowego trybu życia, jaki obowiązywał w koszarach, dlatego tak wielki nacisk w procesie wychowawczym uczniów kładziono na wychowanie fizyczne, ćwiczenia sprawnościowe i wytrzymałościowe. Miało to skutecznie przygotować ich do roli przyszłych żołnierzy oraz wpoić im podstawowe zasady darwinizmu społecznego. Celem tego wychowania było przygotowanie młodego człowieka do „walki o ten świat”, ażeby zdobyć panowanie nad innymi w poczuciu misji rasy nordyckiej; powinno ono również służyć jako instrument stabilizacji systemu nazistowskiego i kontroli ślepo posłusznej, spolegliwej wobec reżimu młodzieży. Zrzeszoną w organizacji Hitlerjugend młodzież należało tak umocnić, ażeby „była świadoma swojej niemieckości, aby była pewna siebie, zdolna do obrony i gotowa do działania”.

Działacze Hitlerjugend na manifestacji pierwszomajowej w 1933 roku w Berlinie (fot. ze zbiorów Bundesarchiv, Bild 147-0510, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Germany).

Według Hitlera, niemiecka młodzież przyszłości powinna być „smukła i zwinna, rącza jak chart, giętka jak skóra i twarda jak stal Kruppa”, a także przepełniona chęcią do niszczenia „wrogów Rzeszy” ([Reichsfeinde]), tak ażeby wyzbyta wszelkich odruchów ludzkich mogła sprostać wymaganiom przyszłej wojny. Powstała w nich w wyniku wychowania militarnego agresja miała zostać obrócona w siłę do podbojów i prześladowań przeciwników politycznych i rasowych. Wywodzący się ze starego, zepsutego świata, jednak rasowo uszlachetniony, nowy człowiek uformowany w myśl ideologii nazistowskiej miał podbijać nowe terytoria i brutalnie nimi władać. Z jednej strony całkowicie posłuszny i gotowy nawet do rezygnacji z własnej osobowości, by stać się narzędziem bez twarzy, z drugiej doskonale świadomy swej wyższości. Pozbawiony emocji, a jednocześnie pogrążony w mistycznej ekstazie, bezwarunkowej gotowości realizacji rasowej misji cywilizacyjnej i w poczuciu pseudoreligijnego zjednoczenia z charyzmatycznym Führerem oraz wspólnotą narodową.

Te sprzeczności były zresztą charakterystyczne dla narodowego socjalizmu, który to system można określić jako swoiste połączenie średniowiecza i nowoczesności, starej Norymbergi oraz asfaltowego świata SS. Hitler uosabiał te sprzeczności; nie był zwyczajnym reakcjonistą i nie chciał przywrócenia ancien régime'u, kierował natomiast swoje wojskowe zastępy w kierunku rasowej utopii na Wschodzie.

Bibliografia:

• Aly Götz, Państwo Hitlera, tłum. Wojciech Łygaś, Oficyna Wydawniczna Finna, Gdańsk 2006.
• Böhler Jochen, Najazd 1939. Niemcy przeciw Polsce, tłum. Dariusz Salamon, Znak, Kraków 2011.
• Clausewitz Claus v., O wojnie, tłum. Augustyn Cichowicz, Leon Koc, Mireki, Kraków 2006.
• Evans Richard J., Trzecia Rzesza u władzy, tłum. Mateusz Grzywa, Napoleon V, Oświęcim 2016.
• Fest Joachim, Hitler i upadek Trzeciej Rzeszy, tłum. Mieczysław Dutkiewicz, Świat Książki, Warszawa 2003.
• Grodziński Eugeniusz, Filozofia Adolfa Hitlera w ,,Mein Kampf”, Ethos, Warszawa-Olsztyn 1992.
• Gründberg Karol, Adolf Hitler. Biografia Führera, Książka i Wiedza, Warszawa 1988.
• Hargreaves Richard, Blitzkrieg w Polsce. Wrzesień 1939, tłum. Stanisław Belind, Bellona, Warszawa 2009,
• Jäckel Eberhardt, Hitlera pogląd na świat, tłum. Danuta Tauszyńska, PIW, Warszawa 1973.
• Jacobsen Hans-Adolf, Krieg in Weltanschauung und Praxis des Nationalsozialismus (1919-1945). Eine Skizze, „Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi”, t. 3 (1977), s. 153-163.
• Kershaw Ian, Hitler, Niemcy i ostateczne rozwiązanie, tłum. Robert Bartołd, Rebis, Poznań 2010.
• Maciejewski Marek, Programowe założenia NSDAP w Niemczech [w:] Węzłowe problemy Niemiec XX-XXI wieku, „Niemcoznawstwo” nr 11 (2002), s. 9-63.
• Ohler Norman, Trzecia Rzesza na haju. Narkotyki w hitlerowskich Niemczech, tłum. Bartosz Nowacki, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2016.
• Rossino Alexander B., Hitler uderza na Polskę: Blitzkrieg, ideologia i okrucieństwo, tłum. Halina Górska, Warszawa 2009.
• Ryszka Franciszek, U źródeł sukcesu i klęski. Szkice z dziejów hitleryzmu, Czytelnik, Warszawa 1975.
• Schreiber Gerhard, Deutsche Politik und Kriegführung 1939 bis 1945 [w:] Deutschland 1933-1945. Neue Studien zur nationalsozialistischen Herrschaft, pod red. Karla-Dietricha Brachera, Manfreda Funke, Hansa-Adolfa Jacobsena, Droste, Düsseldorf 1992, s. 333-356.
• Tenorth Hein-Elman, Bildung und Wissenschaft im „Dritten Reich”, [w:] Deutschland 1933-1945. Neue Studien zur nationalsozialistischen Herrschaft, pod red. Karla-Dietricha Brachera, Manfreda Funke, Hansa-Adolfa Jacobsena, Droste, Düsseldorf 1992, s. 240-255.
• Tooze Adam, Ökonomie der Zerstörung: die Geschichte der Wirtschaft im Nationalsozialismus, Siedler Verlag, Bonn 2007.
• Wehler Hans-Ulrich, Der Nationalsozialismus. Bewegung, Führerherrschaft, Verbrechen 1919–1945, C.H.Beck, München 2009.
• Wernick Robert, Blitzkrieg, tłum. Słwomir Kędzierski, Amber, Warszawa 1997.
• Winkler Heinrich August, Długa droga na Zachód, t. 2. Dzieje Niemiec 1933-1990, tłum. Krzysztof Huszcza i Viktor Grotowicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2007.
• Wolff-Powęska Anna, Doktryna geopolityki w Niemczech, Instytut Zachodni, Poznań 1979.
• Żerko Stanisław, Niemiecka polityka zagraniczna 1933-1939, Instytut Zachodni, Poznań 2005.
• Zitelmann Rainer, Zur Begründung des „Lebensraum” – Motivs in Hitlers Weltanschauung, [w:] Der Zweite Weltkrieg: Analysen, Grundzüge, Forschungsbilanz, pod red. Wolfganga Michalka, Seehamer, München 1990, s. 551-567.

Polecamy e-book: „Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych”