Najwybitniejsza chińska uczona: Ban Zhao i jej rodzina

Ban Zhao, ryc. z XVIII wieku

Ban Zhao urodziła się w niezwykle utalentowanej i wykształconej rodzinie Ban, z której aż trzech jej najbliższych krewnych (ojciec Ban Biao oraz dwaj bracia: Ban Gu i Ban Chao) przeszło do historii.

Intelektualne korzenie jej rodziny sięgały jeszcze głębiej. Ciotka jej ojca, Ban Jieyu, była słynną konkubiną cesarską, która urodziła cesarzowi Chengowi dwóch synów. Kiedy chłopcy zmarli w dzieciństwie, stała się razem z bezdzietną cesarzową Xu zbędna. Obie zostały oskarżone o praktykowanie czarów, co było w cesarstwie uważane za zbrodnię. Ban Jieyu, która była niezmiernie wykształcona, obroniła się przed tym oskarżeniem dzięki umiejętnemu cytowaniu maksym Konfucjusza i wielkiej elokwencji. Cesarz pozwolił jej zostać na dworze w charakterze konkubiny, ale ona wybrała pozycję damy do towarzystwa cesarzowej wdowy Wang, dzięki czemu mogła poświęcić się pisaniu wierszy. Pobyt na dworze umożliwił jej też obronę swojego brata, Ban Zhi, który został oskarżony o zdradę.

Historycy

Synem Ban Zhi był historyk Ban Biao (3–54 r. n.e.). Zaczął on gromadzić materiały i dokumenty niezbędne do napisania dzieła mającego być kontynuacją słynnych Zapisków Historyka, napisanych przez ojca chińskiej historiografii Sima Qian, który swoje dzieło doprowadził do opisu panowania czterech pierwszych cesarzy z dynastii Han. Niestety, wkrótce po napisaniu pierwszych rozdziałów Ban Biao zmarł. Rozpoczęte dzieło kontynuował jego starszy syn, Ban Gu (32–92 r. n.e.), który zmienił koncepcję pisanej księgi. Zamiast kontynuacji chronologicznej, czyli rozpoczęcia pracy tam, gdzie zakończył ją Sima Qian, zdecydował się cofnąć do początków dynastii Han, stwarzając wzór dla przyszłych pokoleń historyków, którzy od tego czasu pisali historię Chin w formacie dynastycznym. Ban napisał przeważającą część księgi, ale nie było mu dane jej skończyć. Jako zwolennik cesarzowej wdowy Dou został aresztowany i stracony przez wrogą frakcję podczas zamachu stanu. Na szczęście jego siostra, Ban Zhao, ukończyła dzieło pisane przez jej ojca i brata (ze stu rozdziałów napisała dziewięć).

O randze księgi napisanej przez rodzinę Ban świadczy fakt, że została ona zaliczona do kanonu dzieł historii Chin, zawierającego tzw. 24 księgi historyczne opisujące historię kraju, począwszy od czasów mitycznych aż po czasy nowożytne. Kanon otwierają wspomniane już Zapiski historyka autorstwa genialnego Sima Qian, a druga w kolejności jest właśnie Księga dynastii Han napisana przez rodzinę Ban.

Warto też wspomnieć o drugim bracie naszej historyczki. Ban Chao (32–102) był dowódcą wojskowym, generałem kawalerii, a początki swojej kariery zawdzięczał protekcji starszego brata Ban Gu, który w tym czasie miał wpływy na dworze cesarskim. Został mianowany dowódcą na zachodzie imperium, na olbrzymim terenie pomiędzy górami Tien Szan a Tybetem (obecnie zachodnia część prowincji Xinjiang). Tam przez ponad trzydzieści lat walczył z wielkim plemieniem Xiongnu, które przez niektórych historyków jest utożsamiane z Hunami. Jego działalność przyczyniła się do ostatecznego pogromu tych koczowników i zakończenia trwających ponad dwa wieki walk, a także do opanowania terenów, które obecnie stanowią zachodnią granicę ChRL. W nagrodę za zasługi Ban Chao został mianowany przez cesarza Generalnym Protektorem Zachodnich Regionów oraz uhonorowany tytułem markiza.

Pouczenie dla kobiet

W wieku 14 lat Ban Zhao została wydana za mąż za posiadacza ziemskiego Cao Shishu i z tego powodu na dworze nazywano ją później wielką mistrzynią Cao. Po śmierci męża nie wyszła ponownie za mąż, decydując się na poświęcenie swojego życia nauce. Pisała różnego rodzaju eseje i wiersze, ale nieprzemijająca sławę przyniosło jej dzieło nazwane Pouczenie dla kobiet. Był to zbiór rad, napisanych dla córek oraz innych młodych kobiet w rodzinie, jak postępować w życiu i zachować harmonię w domu. Dzieło to szybko wyszło poza krąg krewnych, stając się najpierw bestsellerem na cesarskim dworze, a potem przez wiele stuleci było jednym z najbardziej poczytnych utworów w Chinach.

Zaproszona na dwór przez cesarza He, stała się nauczycielką młodej cesarzowej Deng Sui oraz grona cesarskich konkubin, uzyskując na nie wielki wpływ. Była niezmiernie ceniona zarówno za swoje literackie talenty, jak i osobowość. Cesarzowa uczyniła ją damą do towarzystwa, a kiedy została regentką, radziła się Ban Zhao w sprawach politycznych. Promowała też synów uczonej na stanowiska urzędnicze. Dla samej pisarki najważniejsze było to, że została przełożoną cesarskiej biblioteki, co dawało jej pełny dostęp do zgromadzonych tam dzieł. Kiedy zmarła w wieku 70 lat, wdzięczna za wszystko cesarzowa ogłosiła żałobę na dworze.

Za czasów dynastii Ming Pouczenie dla kobiet zostało zaliczone do kanonu edukacyjnego dla dziewcząt i kobiet, na który składały się jeszcze trzy dzieła: Dialogi dla kobiet napisane w VIII wieku przez siostry Song, Instrukcje dla wewnętrznego dworu napisane na początku XIV wieku przez cesarzową Ren Xiao z dynastii Ming oraz Krótkie notatki do naśladowania dla kobiet napisane w XVII wieku przez Liu Shi, matkę konfucjańskiego uczonego Wang Xianga. Pouczenie dla kobiet, odzwierciedla stosunki społeczne w Chinach sprzed dwóch tysięcy lat. Ukazana jest tam pozycja kobiety jako istoty podporządkowanej zgodnie z doktryną konfucjańską mężczyźnie. Cichość, posłuszność, pracowitość – to najbardziej cenione cechy kobiet w oczach mężczyzn. Dla uzmysłowienia, jak wyglądał pożądany wizerunek kobiet, załączam poniżej własne tłumaczenie pierwszego rozdziału Pouczenia, pt. Pokora (na podstawie anglojęzycznego wydania z [Images of Women in Chinese Thought and Culture…], tłum. Nancy Lee Swann).

Pokora

. Na trzeci dzień po urodzeniu dziewczynki starożytni dokonywali trzech zwyczajowych czynności: po pierwsze, umieszczano dziecko na podłodze, po drugie, dawano mu kawałek skorupy z potłuczonej ceramiki do zabawy, a po trzecie, składając ofiarę przodkom, informowano ich o jej narodzinach. Kładąc dziecko na podłodze, wyraźnie wskazywano, że jest ono pokorne i słabe, a postawę pokory w relacjach z innymi osobami powinna przeto uważać za swój podstawowy obowiązek. Dając jej skorupkę do zabawy, wskazywano, iż powinna poświęcić się pracy i uważać za swój podstawowy obowiązek bycie pracowitą. Zawiadamiając przodków o jej urodzeniu, oznajmiano im, że jej podstawową powinnością będzie kontynuacja przestrzegania kultu przodków w domu.

Te trzy starożytne zwyczaje kobiety winny kultywować w swoim codziennym życiu, a także uczyć tradycyjnych ceremonialnych obrzędów i innych zasad. Kobieta winna skromnie ustępować innym; niech stawia siebie samą za innymi. Gdy zrobi coś dobrego, niech się nie chwali; gdy zrobi coś złego, niech nie zaprzecza. Niech cierpliwie znosi wymówki, a nawet niegodne traktowanie jej. Niech zawsze zdaje się drżeć i bać. Kiedy kobieta postępuje zgodnie z tymi maksymami, to można o niej powiedzieć, że zachowuje się skromnie w stosunku do innych.

Kobieta winna kłaść się spać późno, ale wstawać wcześnie do swoich obowiązków, niech wypełnia je od rana do nocy. Niech nie odmawia wykonywania obowiązków domowych, bez względu na to czy są łatwe, czy trudne. To, co winno być zrobione, niech zrobi do końca, starannie i systematycznie. Kiedy kobieta postępuje zgodnie z tymi zasadami, to można o niej powiedzieć, że jest pracowita.

Kobieta winna w poprawny i właściwy sposób usługiwać swojemu mężowi. Powinna żyć w czystości i spokoju ducha i zajmować się własnymi sprawami. Niech jej życie wypełnia miłość, a nie plotki i pusty śmiech. Kobieta powinna przy zachowaniu ceremonialnej czystości przygotować wino i jedzenie na ofiary dla przodków. Gdy kobieta postępuje zgodnie z tymi zasadami, to można o niej powiedzieć, że właściwie odnosi się do kultu przodków.

Żadna kobieta, która postępuje zgodnie z tymi trzema fundamentalnymi zasadami życia, nigdy nie będzie miała ani złej reputacji, ani też nie narazi się na wstyd. Jeśli kobieta nie przestrzega tych zasad, to jak może być szanowana? Czyż nie naraża się na wstyd?

Bibliografia

• Kunstler Jerzy, Pierwsze wieki cesarstwa chińskiego, Wiedza Powszechna, Warszawa 1972.
• Tenże, Dzieje kultury chińskiej, PWN, Warszawa 2007.
• Gernet Marcel, Cywilizacja Chińska, PIW, Warszawa 1995.
• Robin Wang, Images of Women in Chinese Thought and Culture: Writings from the Pre-Qin Period through the Song Dynasty, Hackett Publishing Company, Indianopolis 2003.

Redakcja: Roman Sidorski