Na Zachodzie bez zmian: powieść, którą palili naziści

„Na Zachodzie bez zmian” jest jedną z powieści, które powstały w następstwie tragicznych wydarzeń I wojny światowej. Inne przykłady literatury podejmującej problematykę wielkiej wojny to choćby „Johnny Poszedł na Wojnę” Daltona Trumbo czy „Pożegnanie z Bronią” Ernesta Hemingwaya. Żadna powieść swoją popularnością i wpływem na kulturę nie dorównała jednak „Na Zachodzie bez Zmian” Ericha Remarque’a. Zrodzona z osobistych doświadczeń autora powieść opisuje koszmarne warunki walki na froncie zachodnim we Francji. Książka szybko zyskała popularność i na stałe weszła do kanonu światowej literatury. Jak do tego doszło?

Na Zachodzie bez zmian: zarys fabularny

Erich Maria Remarque urodził się 22 czerwca 1898 roku w Osnabrucku w rodzinie o francuskich korzeniach. Karierę pisarską zaczął od pisania poezji. W 1917 roku został powołany do wojska i wkrótce trafił na front do Francji, gdzie 31 lipca został ciężko ranny. Z powodu obrażeń odesłano go na leczenie do szpitala w Duisburgu. Podczas rekonwalescencji wpadł na pomysł napisania powieści na podstawie własnych doświadczeń wojennych. Prace nad książką zaczął jednak dopiero w 1927 roku. Przy zbieraniu materiałów w dużej mierze opierał się na opowieściach swoich przyjaciół m.in. Augusta Perka czy Georga Middendorfa.

Powieść pod tytułem „Na Zachodzie bez zmian” przedstawia losy młodego Paula Baumera i jego przyjaciół w czasie walk na froncie zachodnim I wojny światowej. Młodzieńcy ogarnięci patriotycznym żywiołem zaciągają się do wojska i po krótkim szkoleniu trafiają na front. Tam muszą zmierzyć się z piekłem wojny: biorą udział w szturmach na pozycje ententy, starają się przetrwać ostrzał artyleryjski czy po prostu przeżyć w okopach. W kolejnych walkach żołnierze giną jeden po drugim, w końcu jedynie Paul pozostaje przy życiu. Styka się on twarzą w twarz z okrutną rzeczywistością wojny m.in. spędzając noc z umierającym francuskim żołnierzem.

Książka pokazuje brutalną rzeczywistość wojny i odziera ją z propagandowej i mitologizującej otoczki, typowej dla dotychczasowych przedstawień w kulturze. W „Na Zachodzie Bez Zmian” wojna jest czyś absolutnie bezsensownym, oczywistą zbrodnią na ludzkości. Wiele wydarzeń przedstawionych w książce miało miejsce w rzeczywistości. Powieść charakteryzowała się całkowitym odrzuceniem przez Remarque’a patosu i chłodnym, naturalistycznym stylem, który porównywano do reportażu. Krytycy literaccy zwracali uwagę również na charakterystyczną, epizodyczną wręcz budowę dzieła. „Na Zachodzie bez Zmian” nie szczędziło krytyki oficerom i funkcjonariuszom państwowym, a także – zgodnie z duchem powieści antywojennej – brutalnie rozprawiało się z wyidealizowaną wizją wojny.

Remarque rozważał różne pomysły na konstrukcję książki m.in. przedstawienie losów głównego bohatera w ujęciu chronologicznym czy zawarcie w dziele większej liczby wątków autobiograficznych, z czego ostatecznie zrezygnował. W koncepcji Remarque’a gotowy tekst miał stanowić część trylogii opisującej losy tak zwanego „straconego pokolenia” jak określano uczestników I wojny światowej. Projekt ten Remarque realizował w następnych latach pisząc powieść „Droga Powrotna” (1930).

Na zachodzie bez zmian: losy powieści

W 1928 roku Remarque ukończył „Na Zachodzie bez zmian”. Po odrzuceniu powieści przez wydawnictwo Samuela Fischera, książką zainteresował się Vossische Zeitung, gdzie publikowano ją w odcinkach od 10 listopada do 9 grudnia 1928 roku. Powieść okazała się ogromnym sukcesem. Kiedy w 1929 roku po raz pierwszy wydano ją w formie książkowej, księgarnie jeszcze przed premierą zamówiły 30 tysięcy egzemplarzy. W tym samym roku powieść przetłumaczono na 26 języków (w tym polski). Do czerwca 1930 roku sprzedano milion egzemplarzy. „Na Zachodzie bez zmian” docenili również krytycy literaccy m.in. Carl Zuckmayer czy Stefan Zweig. Powieść była chwalona za kunszt językowy autora, realizm postaci oraz za naturalistyczne ukazanie wojny. „Na Zachodzie bez zmian” wypełniła pewną niszę, opowiadała bowiem o wydarzeniach współczesnych, czyniąc to językiem przywodzącym na myśl mistrzów literackich dawnych epok. Na te cechy książki zwracał uwagę między innymi Jorg Vollmer. Książkę komentowano również krytycznie, np. Karl Tucholsky zarzucał powieści brak wartości artystycznej a autorowi chciwość. Karl Kroner krytykował zaś sposób przedstawienia personelu medycznego.

Polecamy e-book Mariusza Gadomskiego – „Kryminalne Wilno”

Krytyka wojny sprawiła, że Remarque stał się wrogiem dla środowisk nacjonalistycznych. Z tego powodu m.in. w 1931 roku w Prusach nakazano usunąć kopie powieści ze wszystkich szkolnych bibliotek. Do podobnych ataków na książkę dochodziło też w Austrii, gdzie już w 1929 roku zakazano jej czytania żołnierzom. Oczywiście zagorzałymi wrogami książki byli również naziści. Po dojściu przez nich do władzy w Niemczech rozpoczęła się fala ataków mających na celu zdyskredytowanie Remarque’a – według nazistowskiej propagandy miał być on Żydem o nazwisku Kramer i nigdy nie walczyć na froncie wojennym. Naziści przypuścili też zagorzałe ataki na amerykańską ekranizację „Na Zachodzie Bez Zmian” z 1930 roku o czym więcej w dalszej części tekstu.

W 1933 roku z inicjatywy Josepha Goebbelsa, „Na Zachodzie bez Zmian” zostało oficjalnie zakazane a w czasie nazistowskiego palenia ksiąg wśród dzieł przeznaczonych do zniszczenia znalazły się kopie książki. Powieść wróciła do łask w Niemczech dopiero po wojnie. Nie oznaczało to jednak jeszcze całkowitej swobody jej wydawania, a w niektórych krajach wciąż obowiązywała cenzura, którą dopiero z czasem znoszono. Po latach „Na Zachodzie bez zmian” zyskało status kultowej i na stałe zakorzeniło się w kanonie literatury, zyskując sławę jako jedna z najsłynniejszych i najbardziej uznanych powieści na świecie. Do dzisiaj ukazują się jej nowe edycje a sam przekaz pozostaje nad wyraz aktualny. Z uwagi na swoją wyjątkowość dzieło to doczekało się aż trzech ekranizacji.

Sam Remarque zaszczuty w latach 30. atakami ze strony faszystów, postanowił opuścić Niemcy i wyjechać do Szwajcarii, a następnie wyemigrować do USA, gdzie wraz z żoną otrzymał obywatelstwo w 1947 roku.

„Na Zachodzie bez zmian”: pierwsza adaptacja i od razu Oscary!

Pierwszy raz „Na Zachodzie bez zmian” zekranizowano w 1930 roku, zaraz po wielkim sukcesie powieści. Historia tego filmu jest nie mniej burzliwa niż historia książki. Za powstaniem filmu stał Carl Laemmle, dyrektor studia Universal, który po lekturze „Na Zachodzie bez zmian” dostrzegł wartość twórczości Remarque’a i w lipcu 1929 roku osobiście udał się do Niemiec, by uzyskać od autora prawa do ekranizacji. Scenariusz był pierwotnie dziełem Maxwella Andersona, a poprawki wprowadzili do niego potem kolejno Del Andrews i George Abbott. Na reżysera wybrano Lewisa Milestona – weterana I wojny światowej, który tworzył już filmy wojenne. Główną rolę zagrał, nieznany jeszcze szerszej widowni Lew Ayres. W produkcji wziął udział także Hans von Morhart – były niemiecki żołnierz, który odpowiadał za przedstawienie niemieckiej armii zgodnie z rzeczywistością. Przy budżecie wynoszącym ponad milion dolarów, film można było już zaliczyć do superprodukcji i był on niezwykle ważny dla studia. Aby zapewnić jego jak największą dystrybucję, na rynki zagraniczne przygotowano dwie wersje – udźwiękowioną oraz niemą dla krajów, w których kina z dźwiękiem nie były jeszcze rozpowszechnione.

Scenariusz różnił się nieco od książki – część scen wycięto lub zmieniono. W filmie zabrakło np. częściowego pojednania z kapralem Himmelstossem, który w wersji filmowej ginie zaraz po wysłaniu na front. Pewne wątki natomiast dodano np. scenę, w której Baumer po powrocie do domu opowiada młodym uczniom o okrucieństwie wojny, po czym uznany zostaje za tchórza. Zmodyfikowano również zakończenie ukazując śmierć głównego bohatera. W książce Remarque zawarł jedynie lakoniczny raport, w którym stwierdzono zgon, co miało pokazać nieczułość systemu na śmierć żołnierza.

Polecamy e-book Weroniki Kulczewskiej-Rastaszańskiej pt. „Sto lat Nosferatu. Historia wampirów na ekranie”:

Film, który swoją premierę miał w kwietniu 1930 roku okazał się wielkim sukcesem. Zarobił ponad 3 miliony dolarów a w listopadzie 1930 roku zdobył dwa Oscary – za najlepszy film i najlepszego reżysera. Ponadto był nominowany w kategoriach: najlepszy scenariusz oraz najlepsze zdjęcia. Zebrał pozytywne recenzje krytyków, a Variety stwierdziło, że film powinien być promowany przez Ligę Narodów w celu pokazania okrucieństwa wojny.

Po udanej premierze w USA i Wielkiej Brytanii film w zmodyfikowanej wersji zawitał do Niemiec, gdzie wersja z podłożonym niemieckim dubbingiem miała swoją zamkniętą premierę 4 grudnia 1930 roku. Nazistowska machina propagandowa natychmiast rzuciła się do ataku na produkcję, określając ją mianem m.in. „żydowskiego kłamstwa uderzającego w honor niemieckiego żołnierza”. 8 grudnia Joseph Goebbes, osobiście próbował zorganizować wiec przed jednym z kin wyświetlających film. Choć policja uniemożliwiła nazistom przerwanie seansu, nie powstrzymało to Goebbelsa przed wygłoszeniem przemówienia, w którym „Na Zachodzie bez zmian” uznał za element żydowskiego spisku. W kolejnych dniach demonstracje przeciwko filmowi wciąż eskalowały, a krytyka zaczęła pojawiać się nawet w Reichstagu, gdzie nazistowscy posłowie wysuwali zarzuty wobec Josepha Wirtha ministra spraw wewnętrznych, któremu podlegały kwestie cenzury. Wirtha krytykowano za dopuszczenie do kin antyniemieckiego obrazu. Krytyka spadła również na Juliusa Curtiusa, ministra spraw zagranicznych którego urzędnicy rekomendowali dopuszczenie „Na Zachodzie bez Zmian” do kin. W tej sytuacji aby uniknąć dalszych napięć, zwołano posiedzenie komisji ds. cenzury, która zdecydowała o zakazaniu dalszego wyświetlania filmu w kinach. NSDAP ogłosiła sukces.

Do podobnych rozruchów, ponownie wywołanych przez narodowych socjalistów doszło w Austrii, gdzie po starciach demonstrantów z policją w styczniu 1931 roku również zakazano wyświetlania filmu. Dopiero we wrześniu 1931 roku kiedy pozycja NSDAP w Reichstagu została osłabiona, Universal zgodziło się na dalsze ocenzurowanie filmu dzięki czemu niemiecki rząd pozwolił na jego powrót do kin. W 1933 roku po przejęciu władzy przez Hitlera zarówno film jak i książka zostały zakazane. Ponadto ekranizacja znalazła się na liście dzieł zakazanych również w ZSRR od 1949 roku i we Francji (ze względu na ukazanie walk przeciwko francuskim żołnierzom). Zakazy te były stopniowo znoszone w kolejnych dekadach po II wojnie światowej. We Francji miało to miejsce w 1963 roku a w Austrii dopiero w latach 80. Do dzisiaj film ten pozostaje klasykiem kinematografii i regularnie znajduje się na listach najlepszych filmów antywojennych.

„Na Zachodzie bez zmian”: późniejsze adaptacje filmowe

Na następną ekranizację trzeba było poczekać do 1979 roku, kiedy to swoją premierę miała amerykańsko-brytyjska adaptacja wyreżyserowana przez Delberta Manna. W rolę Paula Baumera wcielił się Richard Thomas. Nakręcony w Czechosłowacji film dążył do wiernego oddania wydarzeń przedstawionych w powieści oraz realistycznego ukazania pola walki. Film Manna został doceniony przez krytyków i w 1980 roku został nagrodzony Złotym Globem za najlepszą produkcję dla telewizji. O dziwo aż do XXI wieku trzeba było czekać, aby swoich sił w ekranizowaniu „Na Zachodzie bez Zmian” spróbowali Niemcy.

W 2022 roku swoją premierę miał film w reżyserii Edwarda Bergera, w którym główną rolę zagrał Felix Kammerer. Według Bergera miało to być swoiste rozliczenie z niemiecką historią. Wersja filmowa znacznie bardziej odbiegała od książkowej, w swojej wymowie dążąc do bardziej ogólnego potępienia wojny. Ostatnia ekranizacja wprowadza nowe wątki, jak również silnie zmienia te istniejące (w tym scenę śmierci głównego bohatera). Zmiany te spotkały się z krytyką części recenzentów, niemniej film zebrał ogólnie przychylne opinie. Ukoronowaniem jego sukcesu było zdobycie 4 Oscarów – więcej niż wersja z 1930 roku i więcej niż jakikolwiek inny niemiecki film. Najnowszą adaptację „Na Zachodzie bez zmian” nagrodzono w kategoriach: najlepszy film międzynarodowy, najlepsze zdjęcia, najlepsza muzyka oryginalna i najlepsza scenografia.

Jak widać historia „Na Zachodzie bez Zmian” jest pasjonująca i ściśle związana z losami Niemiec w XX wieku. Mimo wysiłków ideologicznych wrogów Remarque’a historia Paula Baumera do dzisiaj pozostaje żywa i aktualna bijąc kolejne rekordy popularności. „Na Zachodzie bez Zmian” niewątpliwie stanowi ważny element kulturowego dziedzictwa Niemiec i do dzisiaj pozostaje jedną z najważniejszych i wciąż aktualnych powieści XX wieku.

redakcja: Jakub Jagodziński

Zapisz się za darmo do naszego cotygodniowego newslettera!

Bibliografia:

Taylor Harley, Erich Maria Remarque: A Literary and Film Biography, Lausanne 1988.

Simmons Jerold, Film and International Politics: The Banning of All Quiet on the Western Front in Germany and Austria, 1930-1931, Abingdon-On-Thames 1989.

Vollmer Jorg, Imaginary battlefields. War literature in the Weimar Republic. A literary sociological study, Berlin 2003.

Nelsson Richard, All Quiet on the Western Front Becomes an Instant Bestseller, The Guardian, 1929,

Erich Maria Remarque Peace Center, Im Westen nichts Neues, (dostęp: 17 stycznia 2024).

Erich Maria Remarque Peace Center, All Quiet on the Western Front, (dostęp: 17 stycznia 2024).