Msza Pojednania w Krzyżowej i nowe otwarcie stosunków polsko-niemieckich
Msza Pojednania – zobacz też: Jerzy Krasuski - „Polska-Niemcy. Stosunki polityczne od zarania po czasy najnowsze” – recenzja i ocena
Tadeusz Mazowiecki był pierwszym polskim premierem od zakończenia II wojny światowej, który mógł realizować w polityce zagranicznej polską rację stanu. Wraz z narastaniem kryzysu w Związku Sowieckim i rozpadem bloku wschodniego, zaczął się burzyć powojenny podział Europy. Tym samym wśród głównych priorytetów polskiej polityki zagranicznej było dążenie do zbudowania w Europie systemu bezpieczeństwa zbiorowego czy współpracy regionalnej z państwami Europy Środkowej. Szczególnego znaczenia zaczynały nabierać stosunki z Republiką Federalną Niemiec.
Ówczesne relacje polsko-niemieckie były obciążone zarówno problemem granicy, odszkodowań wojennych jak i olbrzymiego zadłużenia, którego Polska nie była w stanie spłacać. Władzie komunistyczne 23 sierpnia 1953 roku zrzekły się odszkodowań wojennych ze względu na Niemiecką Republikę Demokratyczną, zaś w 1974 roku dyplomacja PRL zaczęła domagać się od RFN odszkodowań dla więźniów obozów koncentracyjnych i osób zmuszanych do pracy niewolniczej w III Rzeszy. Z kolei w zachodnich Niemczech wzmagały się następnie żądania uznania i przyznania praw mniejszości niemieckiej w Polsce. Zwłaszcza politycy Unii Chrześcijańsko-Społecznej (CSU), tacy jak Theo Waigel czy Fredrich Zimermann, domagali się wykorzystania zadłużenia Polski jako środek nacisku w tej sprawie.
Tadeusz Mazowiecki (fot. Artur Klose na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 2.0.) Nie chcąc osłabiać pozycji negocjacyjnej, kanclerz RFN Helmut Kohl nie dopuścił do spotkania prezydenta Richarda von Weizsäckera z Wojciechem Jaruzelskim, co miało nastąpić 1 września 1989 roku na Westerplatte – w pięćdziesiątą rocznicę napaści Niemiec na Polskę. Helmut Kohl do Polski zawitał 9 listopada 1989 roku. Pragnął wziąć udział w mszy świętej, która byłaby zorganizowana na Górze św. Anny. Nie wyrażono jednak na to zgody, ponieważ wizyta kanclerza Niemiec w tym symbolicznym miejscu mogłaby wywołać kontrowersje – rozgrywały się tam walki podczas powstań śląskich. Dlatego ostatecznie zdecydowano, aby uroczysta msza odbyła się w dawnym ośrodku ewangelickiej opozycji antyhitlerowskiej w Krzyżowej.
Krzyżowa do 1989 roku była zwykłą wioską jak setki podobnych na Dolnym Śląsku. Tutejsze zabudowania pałacowe zostały przekształcone w siedzibę PGR-u, wokół którego koncentrowało się życie wsi. Mieszkańcy traktowali to miejsce bez głębszej świadomości historycznej. Natomiast dla Niemców Krzyżowa miała spore znaczenie, gdyż tutaj znajdował się dawny majątek Helmuta Jamesa von Moltke, członka opozycji antyhitlerowskiej, straconego za swoją działalność w styczniu 1945 roku. Poza tym w Krzyżowej w czasie II wojny światowej spotykali się przeciwnicy Hitlera, którzy próbowali opracować wizję ustroju nowych Niemiec w oparciu o zasady federalizmu, prawa człowieka i chrześcijańskiej myśli społecznej.
Warto dodać, że zanim doszło do organizacji największej mszy w dziejach tamtejszej parafii, 4 czerwcu 1989 roku do Krzyżowej w ramach konferencji „Chrześcijanin w społeczeństwie” przybyła międzynarodowa grupa naukowców i sympatyków w celu utworzenia miejsca służącego kultywowaniu pamięci o grupach oporu przeciwko totalitarnym ideologiom. Zaangażowanie to doprowadziło również do ogłoszenia wspólnego apelu środowisk niezależnych, który miał zmobilizować polskie władze do pomocy w ratowaniu byłego majątku hrabiego von Moltke.
Oprócz tego, w dniu pamiętnych wyborów czerwcowych doszło do jeszcze jednego przełomowego wydarzenia. Na Górze Świętej Anny po raz pierwszy od zakończenia wojny odprawiono mszę świętą w języku niemieckim. Przywrócenie dwujęzycznych mszy pozwoliło podkreślić obecność mniejszości niemieckiej i było później bezpośrednim powodem zaproszenia kanclerza Kohla do wzięcia udziału w podobnym nabożeństwie podczas oficjalnej wizyty w Polsce.
Osobami odpowiedzialnymi za przygotowanie wizyty, obok ministrów spraw zagranicznych Krzysztofa Skubiszewskiego i Hansa-Dietricha Genschera, byli doradcy powołani przy rządach Polski i Niemiec (m.in. Mieczysław Pszon i Horst Teltschik). Uroczysta msza święta była dość sporym przedsięwzięciem logistycznym, dlatego poproszono wojsko o pomoc w przygotowaniu terenu, tak, aby w wydarzeniu mogło wziąć udział kilka tysięcy osób.
Kanclerz Kohl w Krzyżowej (fot. Artur Klose, CC BY-SA 2.0). 12 listopada 1989 roku mszę świętą w Krzyżowej sprawował ówczesny biskup Alfons Nossol, a koncelebransami byli: biskup Tadeusz Rybak, ksiądz Bolesław Kałuża, prałat Paul Bocklet oraz ojciec Adalbert Kurzeja. W specjalnej homilii wygłoszonej przez biskupa Nossola znalazły się słowa przypominające, „iż dar wzajemnego przebaczania może być heroizmem, który jednak należy podjąć, aby móc budować nowy rozdział wzajemnych stosunków”. Duchowny przypomniał o orędziu biskupów polskich z 1965r. Nie mogło zabraknąć także odwołania do postaci Helmutha Jamesa von Moltke i wartości, na jakich opierał się „Krąg z Krzyżowej” – związana z nim organizacja.
Po homilii przystąpiono do modlitwy powszechnej, którą odmówili wspólnie przedstawiciele Kościoła ewangelickiego i Kościoła katolickiego. W modlitwie wspominano ofiary narodowego socjalizmu, a także tych, którzy umarli w wyniku okupacji, ucieczki i wygnania. Modlono się o ustąpienie podziału między Wschodem a Zachodem, o przezwyciężenie różnic i dążenie do pojednania i pokoju. Po odmówieniu modlitwy eucharystycznej padły słowa „o przekazaniu sobie znaku pokoju”. Wtedy kanclerz Kohl i premier Mazowiecki nie tylko ograniczyli się do podania dłoni, ale opuścili klęczniki i wymienili długi uścisk. Zdjęcie słynnego gestu obiegło cały świat, stając się symbolem nowego etapu w stosunkach polsko-niemieckich.
Kupuj świetne e-booki historyczne i wspieraj ulubiony portal!
Regularnie do sklepu Histmaga trafiają nowe, ciekawe e-booki. Dochód z ich sprzedaży wspiera działalność pierwszego polskiego portalu historycznego. Po to, by zawsze był ktoś, kto mówi, jak było!
Sprawdź dostępne tytuły pod adresem: https://sklep.histmag.org/
14 listopada 1989 roku Mazowiecki i Kohl wydali wspólne oświadczenie, w którym zaznaczono, że strona polska deklaruje gotowość umieszczenia na pałacu lub Domu na Wzgórzu w Krzyżowej tablicy upamiętniającej niemiecki ruch oporu. 16 listopada w Bundestagu kanclerz RFN potwierdził, iż „w Krzyżowej zostanie rozbudowana dawna rezydencja hrabiów von Moltke w celu utworzenia międzynarodowego ośrodka spotkań, w którym będzie mogła spotykać się młodzież europejska, a przede wszystkim młodzież z Polski i Niemiec”.
Pałac w Krzyżowej (fot. Lzur, CC BY-SA 3.0). Mimo swojej symbolicznej i pojednawczej wymowy, msza w Krzyżowej nie stała się wtedy faktycznie przełomowym momentem w stosunkach polsko-niemieckich. Dwa tygodnie po wizycie, kanclerz RFN przedstawił 10-punktowy program zjednoczenia Niemiec, który w Warszawie został przyjęty z dużym niepokojem, a to ze względu na brak w nim stwierdzenia o uznaniu trwałości polskiej granicy zachodniej. Tym samym Tadeusz Mazowiecki został zmuszony stwierdzić, że do czasu rozwiązywania problemu niemieckiego, wojska sowieckie powinny pozostać w Polsce. Zresztą kwestia wyprowadzenia wojsk sowieckich z Polski była ówcześnie jednym z najbardziej drażliwych tematów, chętnie krytykowanym przez przeciwników gabinetu Mazowieckiego. Stanowisko polskiego rządu w tej sprawie wynikało nie tylko z obawy przed zaostrzeniem stosunków z Moskwą, ale również z zagrożeń, jakie dostrzegano podczas procesu zjednoczenia Niemiec.
Zapoczątkowało to wielomiesięczną walkę rządu Mazowieckiego na rzecz uzyskania gwarancji granicznych przed zjednoczeniem Niemiec oraz dopuszczenie Polski do udziału w konferencji „2+4”z udziałem NRD, RFN, Francji, Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych i Związku Sowieckiego. W opinii wielu obserwatorów kampania ta była bezcelowa, ponieważ popsuło to atmosferę na linii Warszawa-Bonn, a RFN i tak była zdecydowana uznać polską granicę zachodnią. Helmut Kohl, ze względu na CSU i na przesiedleńcze ziomkostwa, uchylał się od deklaracji w sprawie uznania granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. Wynikało to ze zbliżających się w Niemczech wyborów parlamentarnych i celem kanclerza było po prostu wywołanie u radykalnych wyborców wrażenia, że uznania tego jakoby nie chciał.
21 czerwca 1990 roku rezolucje Bundestagu i Izby Ludowej NRD stwierdziły wyraźnie, że granica między Niemcami a Polską przebiega stosownie do traktatu zawartego między NRD i Polską w Zgorzelcu 6 lipca 1950 roku. Jednak polska dyplomacja nieustannie domagała się podpisania traktatu polsko-niemieckiego jeszcze przed zjednoczeniem Niemiec, co w Niemczech odczytywane było jako skrajny przejaw nieufności oraz dążenie Warszawy do opóźnienia procesu zjednoczeniowego.
Polska i Niemcy na mapie Europy (domena publiczna) 17 lipca 1990 roku odbyła się kolejna tura rozmów konferencji „2+4” na temat zjednoczenia dwóch państw niemieckich. W końcowej fazie dopuszczono delegację polską, która uzyskała formalne potwierdzenie nienaruszalności granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. Wówczas zdecydowano też o podpisaniu polsko-niemieckiego traktatu granicznego natychmiast po zjednoczeniu Niemiec. Dokumenty końcowe konferencji „2+4” podpisano 12 września 1990 roku w Moskwie. Natomiast 3 października powstało zjednoczone państwo niemieckie, a 14 listopada w Warszawie ministrowie spraw zagranicznych Polski i Niemiec podpisali traktat potwierdzający kształt istniejącej granicy między oboma krajami.
O tym, jak ważne są symboliczne gesty w języku dyplomacji, możemy przekonać się obecnie w Krzyżowej, która jest nie tylko miejscem pamięci polsko-niemieckiego pojednania, ale również siedzibą Fundacji Krzyżowa dla Porozumienia Europejskiego, której celem jest rozwijanie dialogu na temat różnych historycznych doświadczeń oraz aktualnych kwestii społeczno-politycznych „Starego Kontynentu”.
Bibliografia:
- Czachur Waldemar, Franke Annemarie [red.], Krzyżowa jako miejsce dialogu polsko-niemieckiego. Szanse na europejską narrację, Wydawnictwo Fundacji Krzyżowa dla Porozumienia Europejskiego, Krzyżowa 2013.
- Dudek Antoni, Historia Polityczna Polski 1989-2015, Wydawnictwo Znak, Kraków 2016.
- Graczyk Roman, Od uwikłania do autentyczności. Biografia polityczna Tadeusza Mazowieckiego, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2015.
- Krasuski Jerzy, Historia Niemiec, Ossolineum, Wrocław 2002.
- Roszkowski Wojciech, Najnowsza Historia Polski 1980-2002, Tom 3, Wydawnictwo Świat Książki, Warszawa 2003.
