Możliwości archeologii w badaniu religii na Półwyspie Indyjskim

Religioznawcy, językoznawcy oraz etnologowie posługują się zestawem źródeł o charakterze literackim lub umożliwiającym porównania z teraźniejszością, natomiast archeologia pozwala na udokumentowanie występowania danego zjawiska w przeszłości. Głównym przedmiotem niniejszego referatu są przykłady praktyk kultowych z okresu epoki kamienia, w tym występujących w neolitycznej kulturze Harappa, zwanej powszechnie cywilizacją Indusu. Następnie wskazane zostaną niektóre elementy wierzeń aryjskich, które wraz z elementami sprzed najazdu zaczęły tworzyć system wierzeń zwany dzisiaj hinduizmem. Na zakończenie zostaną przytoczone przypadki z zakresu indyjskiego islamu.

W przypadku kultur pradziejowych archeologia ma badać przede wszystkim pozostałości materialne po tychże kulturach. Bywa jednak, że odnajdowane są zabytki, których interpretacja wymaga rezygnacji z podejścia czysto utylitarnego i wejścia w sferę kultury duchowej. Archeologia ma problemy w jej badaniu głównie dlatego, że najważniejsze jej elementy nie są materialne, a tym samym nie przedostają się do warstw kulturowych i wiele z nich pozostaje poza możliwościami poznawczymi tej nauki.

W przypadku kultur historycznych archeologia staje się natomiast nauką pomocniczą, która wspomaga pozostałe dyscypliny. Z tego powodu istotna jest współpraca z innymi naukami, które dysponują innego rodzaju źródłami. Materialne ślady wydobyte metodą archeologiczną, analiza dzieł literackich tworzonych od blisko czterech tysięcy lat, a także badanie dzisiejszej ludności półwyspu, pozwalają na pełniejsze przedstawienie kultów i religii, jakie istniały w przeszłości na terenie Indii.

Subkontynent indyjski ma powierzchnię zbliżoną do Europy Zachodniej. Obecnie zamieszkuje go ponad miliard mieszkańców posługujących się ponad dwudziestoma językami urzędowymi oraz angielskim, a także kilkudziesięcioma lokalnymi dialektami. Tak wielkie zróżnicowanie kulturowe regionu, na które nałożyły się również odmienności etniczne i religijne, jest wynikiem kilkutysięcznych ruchów migracyjnych. Niemal od zarania historii tego terenu od północnego-zachodu (dzisiejszy Pakistan i stan Pendżab) napływały kolejne fale nowej ludności, nierzadko najeźdźców, które spychały starszą ludność na południe. Spowodowało to wytworzenie się specyficznego konglomeratu kultur.

Geografia subkontynentu przedstawia się szczególnie, jest on bowiem bardzo odizolowany od reszty świata. Naturalne granice południowe, wschodnie i zachodnie stanowią baseny Oceanu Indyjskiego, Zatoki Bengalskiej i Morza Arabskiego, natomiast od północy dostępu do półwyspu bronią Himalaje. Nieliczne przełęcze umożliwiały wprawdzie przedostawanie się ludności do wnętrza subkontynentu, ale generalnie rzecz biorąc warunki geograficzne sprawiały, że kultury Indii rozwijały się we względnym odosobnieniu.

Półwysep podzielony jest na liczne regiony różniące się od siebie rzeźbą terenu, klimatem i szatą roślinną. Na północy znajdują się równiny dorzecza dwóch największych rzek: Indusu na zachodzie i Gangesu na wschodzie. Bardziej na południe znajdują się rejony wzgórz i młodych gór porośniętych dżunglą. W północno-zachodnim rejonie półwyspu znajduje się również pustynia Thar.

Indie są obszarem o tradycji osadniczej sięgającej epoki kamienia, nieprzerwanie zasiedlonym do dnia dzisiejszego. To również teren, na którym od blisko pięciu tysięcy lat współistniały różne rodzaje kultów i religii, które odcisnęły na tamtejszym społeczeństwie swoje odczuwalne do dziś piętno. Pozostałości materialne bogatej kultury duchowej pozwala badać archeologia. Oprócz znalezisk o charakterze kultowym i przedstawień mitologicznych, pewnymi przesłankami użytecznymi w rekonstrukcji religii są etnograficzne porównania istniejących do dnia dzisiejszego indyjskich grup ludności łowieckich funkcjonujących na obrzeżach subkontynentu. Prehistoryczne świadectwa na temat wierzeń odnajdywane są w postaci malowideł w jaskiniach, na przykład Lekhana w środkowych Indiach. Równocześnie grzebano tam zmarłych.

Badacze nie są w stanie jednoznacznie stwierdzić, czy pojawienie się na stanowisku terakotowych figurek świadczy już o początkach kultu. Niemniej jednak warto zaznaczyć, że już w epoce kamienia w Beludżystanie i Sindzie (północno-zachodnie Indie) wytwarzane były niewielkie figurki przedstawiające kobiety o wyeksponowanych kobiecych atrybutach (tj. pośladkach i piersiach) oraz z zaznaczonymi ozdobami. Z czasem przedstawienia te stawały się coraz liczniejsze i powszechnie utożsamia się je z wizerunkami uniwersalnego wyobrażenia „Bogini-Matki”, ewentualnie „Wielkiej Matki”. Podobnym rozwojem cechowały się na przykład znajdowane w stanie Karnataki figurki byków i krów, które również mogły mieć kultowe znaczenie.

Pierwszą kulturą, której system wierzeń można próbować zrekonstruować, jest tzw. cywilizacja doliny Indusu, ewentualnie kultura harappańska. Rozwijała się ona w okresie od 2300 do 1750 roku p.n.e., a znana jest z blisko 70 stanowisk takich jak eponimiczna Harappa i Mohendżo Daro. Pewne przesłanki dowodzą, że ludność tej kultury utrzymywała kontakty z ośrodkami w Mezopotamii, stojąc jednak na niższym poziomie technologicznym. Niektóre budowle z drugiego spośród wymienionych ośrodków zostały zidentyfikowane jako świątynie. Wśród zachowanych pozostałości tej kultury niewielki odsetek stanowią dzieła sztuki.

Niemal wszystkie rzeźby kamienne zostały uznane za kultowe ikony. W formie terakotowych figurek i pieczęci dopatruje się przedstawień bóstw i scen mitologicznych. Są to przede wszystkim „Boginie-Matki”, czasami w postaci kobiet w ciąży, ale także wyobrażenia męskiego bóstwa płodności. Najczęściej przedstawiano go jako postać męską z rogami na głowie, w pozie jogina, na niskim siedzisku i otoczonego zwierzętami (szeroka symbolika płodności, por. celtyckie naczynie z Gundenstrup) lub jako postać posiadająca trzy twarze lub troje oczu. Jego symbolem były również dolmeny, czyli stożkowate kamienie. Atrybuty tego bóstwa przejął później hinduistyczny bóg Śiwa, który był określany jako pan zwierząt ([Pasiupati]) i posiadacz trzeciego oka ([trinajana]). Dolmeny przekształciły się natomiast w emblemat Śiwy, tj. lingam , znaleziony na przykład w Hazaribag w stanie Jarkhand czy w Somanātha w Sauvāstra.

Wyjątkowa jest natomiast figurka przedstawiająca kamienne popiersie brodatego mężczyzny z przymrużonymi oczami, prawdopodobnie kapłana. Wskazuje to na fakt, że w kulturze harappańskiej były zapewne uprawiane techniki medytacyjne. O symbolicznym znaczeniu tańca, które obserwowane jest do dnia dzisiejszego, świadczyć może odnaleziona w Mohendżo Daro brązowa figurka tancerki.

Figurka kapłana (?) z Mohendżo Daro (fot. Mamoon Mengal, na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 1.0 Generic)

Sceny o charakterze mitologicznym zachowały się na pieczęciach, amuletach i miedzianych tabliczkach. Jednym z typów takich przedstawień jest grupa antropomorficznych istot obu płci przedstawianych z rogami, ogonami, a niekiedy bydlęcymi kopytami. Innymi przykładami może być unosząca się kobra oraz postać jogina, co wskazuje na to, że zarówno kult węży, jak i istotna rola medytacji wyprzedzają okres wedyjski.

Innym częstym motywem jest postać nieokreślonego demona na drzewie, pod którym znajduje się tygrys lub inne zwierzę. O ile w przypadku realistycznych wyobrażeń zwierząt ich kultowe znaczenie może być wątpliwe, o tyle religijno-mitologicznego charakteru przedstawień hybryd nie da się podważyć. Znajdowane na stanowiskach harappańskich wizerunki mieszańców człowieka z tygrysem, byka ze słoniem czy lwa ze słoniem uważa się za prototypy istot występujących w późniejszej mitologii i baśniach ludowych. Taką hybrydą jest także hinduskie bóstwo Geneśa, mające ciało człowieka oraz głowę słonia.

Obiektem o charakterze kultowym są równie baseny odnalezione na stanowisku Mohendżo Daro. Nie jest wykluczone, że odgrywały one jakąś rolę w rytuałach. Są także świadectwem tego, że kult wody wywodził się z bardzo dawnych czasów. Jeden z takich zbiorników miał wymiary około 12 na 7 metrów i głębokość prawie 2,5 metra, a położony był na środku kwadratowej sali otoczonej konstrukcją przypominającą werandę. Rytualne ablucje praktykuje się w Indiach do dnia dzisiejszego (na przykład w Gangesie), uważa się zatem, że tradycja ta wywodzi się z II tysiąclecia p.n.e..

Jeden z basenów w Mohendżo Daro (fot. Comrogues , na licencji Creative Commons Attribution 2.0 Generic)

Podczas wykopalisk w Harappie odkryto serię platform nieokreślonego bliżej przeznaczenia, zbudowanych z czterech kręgów cegieł z wolną przestrzenią po środku. Niewykluczone, że były to miejsca spotkań ludności – możliwe, że w celach ceremonialnych lub kultowych, ale bardziej prawdopodobne jest, że były to miejsca, w których ucierano zboża.

Cmentarzyska kultury Harappa były wyraźnie oddzielone od osad. Przeważającym sposobem chowania zmarłych była inhumacja w pozycji wyprostowanej. Jedynie na cmentarzysku H w Harappie ciało umieszczano w obszernych urnach. Do tego w grobach składano dary w postaci ceramiki i narzędzi. Urny zdobione były dekoracją malarską z przedstawieniami odnoszącymi się najprawdopodobniej do sfery wierzeń. Należały do nich wizerunki pawi z postaciami ludzkimi umieszczonymi na ich tułowiach, krowy, byki oraz liście drzewa figowego pipal . Całość uzupełniania była elementami takimi jak gwiazdy, liście czy drzewa.

Od około roku 1750 p.n.e. na tereny Indii napływały z północnego-zachodu pasterskie grupy ludu indoeuropejskiego zwanego w literaturze Ariami. Przynieśli oni ze sobą nową kulturę, zwyczaje, religię zwaną wedyjską i podział społeczny zwany powszechnie kastowym. Znaczące jest jednak również to, że pewne starsze elementy przedostały się do religii najeźdźców, tworząc razem z nią nową jakość, jaką jest późniejszy hinduizm.

Istotną nowością był obrządek pogrzebowy. Ariowie stosowali kremację i początkowo umieszczali prochy w niewielkich urnach, a w późniejszych wiekach rozrzucali je. Zwyczaj ten utrzymuje się do dzisiejszego dnia i wielu pobożnych Hindusów zostaje po spaleniu pogrzebanych w wodach Gangesu.

Z początkowego okresu od pojawienia się Ariów na subkontynencie zachowało się niewiele zabytków archeologicznych, głównie figurki „Bogini-Matki”. Jest to jednak okres, dla którego badanie sfery duchowej jest ułatwione dzięki bogatej literaturze w formie hymnów, Wed, między innymi Rygwedy. Początkowo przekazywana była ona ustnie z pokolenia na pokolenie i spisana prawdopodobnie dopiero w XIV wieku przez wybitnego komentatora Sajanę.

Południowe Indie (Dekan) przedstawiają się w okresie epoki żelaza mniej okazale niż aryjska północ. Jedyne świadectwa wierzeń z tego obszaru i omawianego okresu to zróżnicowane znaleziska sepulkralne. Charakterystyczny dla południa był tak zwany dwustopniowy pochówek: po śmierci ciało było najpierw chowane, spalane lub wystawiane, a po dłuższym czasie dopiero chowane na ostatecznym miejscu w urnach lub skrzyniach kamiennych z darami w postaci wyrobów z żelaza.

Ceremonie religijne przeprowadzano w domach, świętych gajach i przy innych elementach przyrody, o czym świadczą odnajdywane czasem święte figury. Wyjątkiem mogą być znajdowane w północno-zachodnich Indiach kamienne groby skrzyniowe, w których znajdowały się skremowane szczątki. Charakterystyczne jest to, że tradycja tego typu grobów przetrwała do dnia dzisiejszego i w takiej formie, ale inhumowanej, składane są ciała zmarłych muzułmanów.

Okazałe budownictwo sakralne wykorzystywane było w pełni dopiero przez buddystów, co następnie przejęli Hindusi. Archeological Survey of India zajmuje się przede wszystkim konserwacją i zabezpieczeniem zachowanych budynków świątynnych, a w drugiej kolejności ewentualnymi badaniami wykopaliskowymi. Ustalono, że pierwsze budowle braministyczne były zbudowane z drewna, ale od IV wieku zaczęto wznosić je z trwałego materiału. Otoczone były one prostokątnymi dziedzińcami i różnymi budynkami. Świątynia w hinduizmie była przede wszystkim sanktuarium bóstwa, w którym dokonywano uroczystych ceremonii. Bóstwo zamieszkiwało świątynię, wcielając się w posąg znajdujący się w jej centrum. Budowla taka jest symbolicznym skrzyżowaniem ([titha]) świata ludzi i bogów, natomiast wieżowe bramy ([gopura]) ograniczają dostęp do sacrum. W pobliżu sanktuarium znajdowały się baseny do ablucji. Przykładem tego typu świątyni, jest założenie w Karli i Kajlasanatha, świątynia Śiwy na górze Kajlasa, a także sanktuarium z czasów Aśioki w Barabar. Wokół takiego kompleksu znajdowała się również osada dla pielgrzymów i podróżnych. Specyficzną formą świątyń indyjskich są świątynie skalne oraz cele dla ascetów, filozofów i proroków.

Najbardziej znane dzisiaj świątynie hinduistyczne pochodzą z czasów średniowiecza. Mają one formę świętej góry Manu przypominającej rydwan – przykładem świątynia Konarak w Orisie z XIII wieku, poświęcona aryjskiemu bogu słońca Surji. Miała ona 72 metry wysokości i zaliczana była do najwyższych budowli tego typu w Indiach. Dzisiaj pozostały po niej jedynie ruiny – zachowały się fragmenty dwunastu par kamiennych kół o średnicy 3 metrów. Całość ciągnięta była przez siedem kamiennych rumaków. Rydwan był atrybutem Ariów, który stał się elementem do tradycji hinduskiej, gdzie często spotykało się rzeźby przedstawiające wozy procesyjne.

Świątynia Surji w Konarak

Inne przykłady najwspanialszych świątyni hinduistycznych to Maduraj w Tamil Nadu na południu półwyspu, zbudowana ku czci Minakszi i Sundareśwary, czyli Śiwy, oraz Khadżuraha z płaskorzeźbami przedstawiającymi sceny erotyczne.

Niektóre buddyjskie sanktuaria miały formę stupy, czyli otoczonego kręgami kopca, w którego centrum znajdowała się komora na relikwie i przedmioty po świętych mężach. Na jego szczycie znajdował się maszt ([jaszti]) symbolizujący centrum świata lub budka otoczona ogrodzeniem. Z czterech stron do stupy prowadziły ozdobne bramy zwane torana. Najbardziej znanym przykładem jest Wielka Stupa z Sanći.

Dzięki wykopaliskom odkryto nowe zespoły świątynne, np. w 1969 roku w Pauni w Maharaszcie znaleziono ślady buddyjskiej stupy z IV/III wieku p.n.e., a w 1970 roku kompleks 24 świątyń w Udipi z IX–X wieku. W 2005 roku w Bangalore, na wzgórzu w pobliżu Mahabalipuram, rozpoczęto wykopaliska w świątyni Muruga z przełomu er. W ich wyniku stwierdzono, że kompleks został zburzony przed wiekami w wyniku uderzenia tsunami .

Bogate są również przedstawienia rzeźbiarskie bogów i demonów. Zaczęły one powstawać w 1 tysiącleciu p.n.e., jako symbole i wcielenia bóstw. Stawiano je zarówno w świątyniach, gdzie stanowiły część większego kompleksu religijnego, jak również samotnie, na przykład w wioskach, jako samodzielne miejsce kultu czy związane z pobliską kapliczką na ogień i hodowlą świętego węża. Ściany świątyń zdobione były licznymi dekoracjami płaskorzeźbionymi i malarskimi. Przykłady rzeźby hinduistycznej to między innymi przedstawienie naga, czyli bóstwa pod postacią węża na steli w Anusadhapura w Abhayagiri Dāgaba na Cejlonie z II wieku i terakotowy posążek personifikacji Gangesu z V wieku n.e., odnaleziony w Ahichchhatra w stanie Uttar Pardesh, a także brązowy posążek boga Geneśa z Valankanni z Tamil Nadu pochodzący z XII wieku n.e.

Od VIII wieku z terenów dzisiejszego Afganistanu, przez Pakistan do Północnych Indii przedostawały się ludy arabskie i tureckie, które w następnych wiekach zaczęły powoli dominować na tym terytorium, tworząc najpierw sułtanat delhijski, a następnie państwo Wielkich Mogołów. Wraz z ludnością muzułmańską na teren półwyspu przedostawały się wpływy islamu i sztuki z nim utożsamianej. Najważniejszym świadectwem tych wpływów są liczne meczety budowane przede wszystkim w północnych Indiach. Krwawe zamieszki między wyznawcami hinduizmu i muzułmanami trwają do dzisiaj. Archeologia ma swój niechlubny wkład w te wydarzenia. W roku 1992 badacze orzekli po wstępnych badaniach meczetu Babura w Ajodhi w stanie Utrar Pradesh, że zbudowany on został w XVI wieku na ruinach świątyni hinduistycznej poświęconej Ramie. Wywołało to reakcję ludności i doprowadziło do zburzenia meczetu w celu odsłonięcia pozostałości poprzedniej świątyni. Dopiero wykopaliska w 2003 roku potwierdziły ustalenia sprzed dekady. Zniszczony meczet był przykładem tradycyjnego budownictwa muzułmańskiego dostosowanego do tradycji indyjskiej.

Oprócz meczetów, obiektem, który można nazwać kultowym, jest Tadż Mahal. Ta piękna budowla z białego marmuru powstała jako symbol miłości, grobowiec upamiętniający niezwykłe uczucie. Zbudowana została przez Shaha Jahana ku czci jego zmarłej podczas porodu małżonki Mumtaz Mahal, można zatem uznać, że grobowiec ten miał pełnić rolę sanktuarium ku czci miłości. Archeologia mogła pomóc w tym przypadku w rozwiązaniu zagadki związanej z legendą o tym, jakoby cesarz zamierzał zbudować po drugiej stronie rzeki bliźniaczą budowlę z czarnego marmuru. Dopiero badania w roku 1996 częściowo wykazały, że znajdujące się tam ruiny są pozostałościami ogrodów, a nie fundamentami niedokończonego grobowca.

Tadż Mahal (fot. Yann , na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported)

Archeologiczne badania nad kulturą duchową w przeszłości to jedynie dotknięcie problemu. Wielka ilość danych dotyczących sfery emocjonalnej, duchowej i prywatnej została bezpowrotnie utracona w przeciągu tysiącleci. Przykład Tadż Mahal pokazuje, że przyczyny powstania budowli bywały bardziej skomplikowane niż to się zakłada przy analizie odkrytych obiektów. Za każdym świętym miejscem i figurą kultową stoją bogate tradycje, liczne ceremonie i prywatna historia tysięcy zwykłych ludzi.

Bogactwo kulturowe, etniczne i religijne Indii oszałamia. Archeologia jest jedną z tych nauk, która stara się w specyficzny dla siebie sposób uporządkować różnorodną wiedzę na temat kultury, ale także religii tego subkontynentu. Jakkolwiek nie posiada tyle możliwości, ilerozdzierania religioznawstwo czy filologia, niemniej jednak jest w stanie odpowiedzieć na pytania dotyczące przede wszystkim początków kultów, a także czynnie włączyć się w dyskusję nad ich kontynuacją. Niestety, archeologia została również wykorzystana w konfliktach na tle etnicznym i religijnym, będąc zarzewiem zamieszek. Ta czarna strona nauki nie może jednak zaprzeczyć potrzebie podnoszenia zasłony niewiedzy.

Bibliografia

• Allchin Bridget i Raymond, Narodziny cywilizacji indyjskiej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1973.
• Archeology [collection], [in:] National Museum, New Delhi, [dostęp: 12 marca 2012], <[http://www.nationalmuseumindia.gov.in/arch_ill.html]>.
• Auboyer Jeannine, Życie codzienne w dawnych Indiach, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1968.
• Babri Mosque, [in:] Wikipedia [English edition], 27 lutego 2012 [dostęp: 12 marca 2012], <[http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Babri_Mosque&oldid=479169142]>.
• Boisselier Jean, Ceylan: Sri Lanca, Les Editions Nagel, Geneva–Paris–Munich 1980.
• Cepik Jerzy, Jak człowiek stworzył bogów, Nasza Księgarnia, Warszawa 1985.
• Frédéric Louis, Słownik cywilizacji indyjskiej, Książnica Katowice 1998.
• Hansen Waldemar, Pawi Tron, Państwowy Instytut Wydawniczy Warszawa 1987.
• Hauziński Jerzy, Indie od XIII do XV wieku, [w:] Wielka Historia Świata, t. 5, red. Krzysztof Baczkowski, Fogra, Kraków 2005, s. 611–629.
• Indian temple ruins show signs of ancient tsunami [dep. Associated Press], [in:] CTV News, 22 września 2005 [dostęp: 12 marca 2012] <[http://www.ctv.ca/servlet/ArticleNews/story/CTVNews/20050922/temple_tsunamievidence_20050922]>.
• Jakimowicz-Shah Marta, Jakimowicz Andrzej, Mitologia indyjska, Wydawnictwo artystyczne i filmowe, Warszawa 1982.
• Johnson Gordon, Wielkie kultury świata. Indie, Świat Książki, Warszawa 1998.
• Kieniewicz Jan, Historia Indii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1985.
• Marshal John, Mohenjo-daro and the Indus Civilization, Asian Educational Services, Facsimile of 1931 edition, London 1996.
• Meczet Babri w Ajodhji, [w:] Wikipedia [edycja polska], 29 września 2011 [dostęp: 12 marca 2012], <[http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Meczet_Babri_w_Ajodhji&oldid=28172626]>.
• Ostrowski Janusz A., Cywilizacje starożytnych Indii, [w:] Wielka Historia Świata, t. 2, red. Joachim Śliwa, Fogra, Kraków 2005, s. 501–545.
• Ostrowski Janusz A., Indie od 323 p.n.e. do 480 n.e., [w:] Wielka Historia Świata, t. 3, red. Aleksander Krawczuk, Fogra, Kraków 2005, s. 597–623.
• Salamon Maciej, W kręgu cywilizacji chińskiej i indyjskiej, [w:] Wielka Historia Świata, t. 4, red. Maciej Salamon, Kraków 2005, s. 643–717.
• Saletore Rajaman Narayam, Encyclopedia of Indian Culture, Sterling Publishers, New Delhi–Bangalore–Jalandha 1982–1983.
• Saivite Bronzes, [in:] Government Museum Chennai, [dostęp: 12 marca 2012], <["httpwww.chennaimuseum.org/draft/gallery/01/05/053/saiv3.htm":httpwww.chennaimuseum.org/draft/gallery/01/05/053/saiv3.htm]>.
• Słuszkiewicz Eugeniusz, Kultura dawnych Indii a religia, [w:] J. Keller (i in.), Kultura a religia, Iskry, Warszawa 1977, s. 271–371.
• Tenże, Pradzieje i legendy Indii, Iskry, Warszawa 1980.
• Tenże, Religie Indii, [w:] Stanisław Kałużyński (i in.), Religie Azji, Afryki, Ameryki, Australii i Oceanii. Zarys dziejów, Iskry, Warszawa 1980, s. 64–95.