Marietta Czudakowa – „Michaił Bułhakow. Życie nieoczywiste” – recenzja i ocena
Marietta Czudakowa – „Michaił Bułhakow. Życie nieoczywiste” – recenzja i ocena
Mimo pośmiertnej sławy, „życie nieoczywiste” rosyjskiego pisarza wciąż owiane jest mgłą tajemnicy. Był lekarzem wenerologiem, reporterem, pracownikiem oświatowym i asystentem reżysera w teatrze. Urodził się w Kijowie, mieszkał też w Moskwie. Kilkanaście lat zmagał się z sowiecką cenzurą, inwigilacją i nagonką. Mistrz i Małgorzata – uważany powszechnie za jedną z najważniejszych powieści ubiegłego wieku – został wydany w pełnej wersji dopiero trzy dekady po śmierci autora.
Czym recenzowana książka wyróżnia się na tle innych, wydanych wcześniej na naszym rynku pozycji poświęconych życiu i twórczości pisarza? Przede wszystkim mamy przed sobą polskie tłumaczenie pierwszej źródłowej biografii Bułhakowa, która ukazała się w Związku Sowieckim w 1988 roku. Jej autorka opublikowała ponad dwieście prac na temat historii literatury w XX wieku i bezsprzecznie należy do najwybitniejszych rosyjskich literaturoznawców. Możemy zatem być pewni, że każde zdanie tekstu jest owocem pogłębionych analiz i ma swoje podstawy w źródłach: utworach, dokumentach, wspomnieniach i relacjach osób, które pamiętały pisarza (w tym jego trzech żon).
W prozie bohatera biografii wyraźnie widoczne są dwa nurty. Marietta Czudakowa wskazuje, że pierwszym z nich była satyryczna groteska, drugi zaś stanowiły przetworzone na papier osobiste doświadczenia. Tendencje te widoczne są również na kartach Mistrza i Małgorzaty. Ponadczasowa historia o Jeszui i Wolandzie wpływała na rozumienie przez pisarza własnych problemów oraz skłoniła go do refleksji na temat wiecznej kary dla osób, które – tak jak Mistrz – szukały pomocy u szatana, tym samym związały się z siłami zła i „nie zasłużyły na światłość”. Jak widać na przytoczonym przykładzie, książka nie jest lekka i łatwa w odbiorze. Lektura niewątpliwie stanowi pewne intelektualne wyzwanie, któremu jednak powinni sprostać liczni miłośnicy twórczości literata.
Autorka rzuca bowiem swoich czytelników w sam środek wydarzeń, nie buduje szerokich kontekstów, ponieważ zapewne uznaje je za oczywiste i zupełnie zbędne w tym miejscu. Jednocześnie nie ocenia swojego bohatera, starając się raczej przeniknąć jego sposób myślenia. Posługuje się licznymi cytatami, które chyba jeszcze bardziej komplikują wizerunek Bułhakowa. Ale może właśnie dlatego ta złożoność i niejednoznaczność pozwalają uznać, że życie pisarza, pomimo ponurych czasów, było nad wyraz niezwykłe.
Fascynująco rysują się przy tym dwie sprawy – autorka stara się odczytać bohaterów dzieł Bułhakowa poszukując pierwowzorów wśród jego otoczenia. Drugą jest fakt, że życie pisarza, silnie naznaczone ponurą egzystencją w Związku Sowieckim, opisane zostało i wydrukowane u schyłku istnienia tego państwa. Uważny czytelnik dostrzeże w lekturze pewne zwiastuny pierestrojki.
Książka została zadedykowana pamięci osób urodzonych w latach 90. XIX wieku. Autorka sprawnym piórem kreśli portret pokolenia dojrzewającego intelektualnie w latach wojny, rewolucji i zwycięskiego pochodu bolszewików. Jak wyglądało „życie nieoczywiste” pisarza, zawieszone pomiędzy swobodą twórczą a regułami narzuconymi przez komunizm? Jaki wpływ na twórczość wybitnej jednostki miał totalitarny system, w którym przyszło jej tworzyć? Co ciekawe, jedna ze sztuk Bułhakowa została obejrzana przez samego Józefa Stalina co najmniej piętnaście razy…
Należy pochwalić przy tym decyzję Wydawnictwa Sedno za pomysł udostępnienia polskiemu czytelnikowi klasycznej już biografii nietuzinkowego Rosjanina. Choć od pierwszego rosyjskiego wydania minęły już z górą trzy dekady, książka broni się szeroką podstawą źródłową i głębią analizy biografii oraz twórczości Bułhakowa. Autorka polskiego przekładu, Margarita Bartosik wykonała kawał imponującej pracy – czytelnik może odnieść wrażenie, że oddała ona specyficzny, nieco tajemniczy styl Czudakowej (właściwy również Bułhakowowi).
„Kanoniczna biografia pisarza” łączy w sobie narrację naukową z popularyzatorską i zapewne wpłynie na zwiększenie wiedzy na temat pisarza wśród jego polskich czytelników. Mimo że nie jest to lektura na kilka wieczorów, z pewnością warto sięgnąć po okazale wydaną przez Wydawnictwo Akademickie Sedno pracę Czudakowej, po której przeczytaniu będziemy lepiej rozumieć fenomen oraz ukryte znaczenie Mistrza i Małgorzaty. Jest to pozycja ważna i potrzebna, nie tylko dla miłośników literatury i teatru.
