Marian Kukiel – historyk w mundurze generała
– W gronie polskich historyków-emigrantów Marian Kukiel był badaczem jednym z najwybitniejszych, jeśli nie najwybitniejszym. Jego twórczość przenikała krajowe dziejopisarstwo w aspektach, które z powodzeniem badał. Innymi słowy, Kukiel był uczonym zbyt wielkiej miary, by dało się go ot po prostu zignorować – stwierdził dr Tomasz Siewierski z Wojskowego Centrum Edukacji Obywatelskiej, inicjator konferencji „Historia – wojsko – polityka. Marian Kukiel (1885–1973) i jego dzieło”. Trwająca od 24 do 25 maja sesja miała miejsce w Muzeum Narodowym w Krakowie.
Marian Kukiel, fotografia z połowy lat 20. (domena publiczna). Biografia Mariana Kukiela jest wielowątkowa i niezwykle fascynująca. Urodzony w 1885 roku, w młodości zaangażował się w działalność Polskiej Partii Socjalistycznej, a następnie Związku Walki Czynnej i ruchu strzeleckiego. Był wówczas bliskim współpracownikiem Józefa Piłsudskiego. Pod kierunkiem Szymona Askenazego w 1909 roku obronił rozprawę doktorską pt. „Wyprawa Deniski”, dotyczącą polskiego powstania na Bukowinie w 1797 roku. Podczas I wojny światowej walczył w szeregach Legionów Polskich, dowodził kompanią, a następnie batalionem w I Brygadzie Legionów. Za zasługi wojenne został odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Wojskowego Virtuti Militari. W latach 1920-1923 kierował Biurem Historycznym Sztabu Generalnego, objął także posadę szefa Wojskowego Biura Historycznego. Popadł wówczas w konflikt z marszałkiem Józefem Piłsudskim z powodu publikacji swojego artykułu pt. „Pierwsza wytyczna operacji warszawskiej” (1925), w którym wykazał niepodważalną rolę generała Tadeusza Rozwadowskiego w opracowaniu planu bitwy warszawskiej 1920 roku.
W 1927 roku habilitował się na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie wykładał historię nowożytną, od 1935 roku jako profesor. W 1930 roku został dyrektorem Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie. Na zawsze opuścił Polskę w październiku 1939 roku. Dołączył do Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, był współpracownikiem gen. Władysława Sikorskiego, dowodził I Korpusem Polskim, a w latach 1942-1949 zajmował stanowiska emigracyjnego ministra spraw wojskowych. Marian Kukiel jest autorem wielu publikacji, do których należą między innymi klasyczne prace „Zarys historji wojskowości w Polsce” (1922), „Wojna 1812 roku” (1937) czy „Dzieje Polski porozbiorowe 1795-1921” (1961).
Uczestnicy konferencji, w pierwszym rzędzie m.in. płk Artur Gałecki, prof. Janusz Zuziak, Jadwiga Czartoryska, prof. Rafał Stobiecki (fot. M. Zielińska/WCEO). Wątek sporu Kukiela z Piłsudskim zaważył na losach generała-historyka – jak zwrócił uwagę prof. dr hab. Mariusz Wołos, relacje między tymi dwoma postaciami, przyjazne w czasach Związku Walki Czynnej, w połowie lat 20. zmieniły się w jawną wrogość marszałka do wybitnego wojskowego historyka. Piłsudski w swoich publikacjach pisanych po 1925 roku wyszydzał adwersarza niezasłużonymi inwektywami, przez co niektórzy związani z marszałkiem wojskowi zerwali nawet kontakt z Kukielem. Prof. Wołos określił marszałka jako stronę inicjującą konflikt i zaznaczył przy tym niezachwianą lojalność generała wobec Komendanta i żywiony doń szacunek. Jak zauważył prelegent, obcesowe potraktowanie historyka miało być swoistą przestrogą dla tych, którzy próbowaliby kwestionować rolę marszałka w bitwie warszawskiej.
W samej wojnie 1920 roku Kukiel wziął zresztą udział, o czym przypomniał prof. dr hab. Janusz Odziemkowski. Badacz przedstawił okres służby w 51 Pułku Piechoty, do którego bohater konferencji został oddelegowany na staż frontowy. Barwnie opisał „rządzę walki” Kukiela w trakcie ofensywy na Kijów i odwagę na polu bitwy – przyszły profesor niejednokrotnie osobiście prowadził tyralierę do boju, dając przykład młodym, nieostrzelanym żołnierzom. Profesor Odziemkowski na podstawie pamiętników Kukiela wykazał jego rzadką zdolność do krytycznego spojrzenia na własne decyzje i postępowanie.
Prof. Janusz Zuziak w czasie dyskusji (fot. M. Zielińska/WCEO). Kukiel od roku akademickiego 1927/28 wykładał na Uniwersytecie Jagiellońskim historię wojen napoleońskich oraz metodykę historii wojskowości. Jego związki z najstarszą uczelnią w Polsce przedstawił dr hab. Przemysław Żukowski, który przy okazji zaprzeczył możliwości istnienia szkoły historycznej Mariana Kukiela – historyk nie prowadził bowiem własnego seminarium, a jest to jednym z kryteriów pojęcia „szkoły”. Warto jednak dodać, że kilku doktorantów przygotowywało prace pod kierunkiem Kukiela.
Kustosz Muzeum Narodowego w Krakowie dr Paweł Wierzbicki opowiedział o pracy Mariana Kukiela na stanowisku dyrektora Muzeum i Biblioteki Czartoryskich. Generał objął tę posadę w 1930 roku i zreorganizował funkcjonowanie obu instytucji, umiejętnie pozyskując z zagranicy zbiory rozproszonej kolekcji książęcej. Dr Wierzbicki zwrócił przy okazji uwagę na zachowawcze podejście Kukiela do zbiorów Biblioteki – w trosce o bezpieczeństwo dyrektor zabraniał... udostępniania studentom rękopisów i starodruków.
Jak natomiast prezentował się dorobek naukowy jednego z najważniejszych polskich historyków wojskowości? Prof. dr hab. Jerzy Maroń scharakteryzował badania Mariana Kukiela nad wojskowością polską od średniowiecza do schyłku XVIII wieku, zwracając uwagę, że Kukiel w swoich pracach sformułował autorską periodyzację militarnych dziejów Polski opartą na ustroju wewnętrznym wojska, który wynikał w związku z tym z organizacji społecznej państwa w danym okresie. Wrocławski historyk zauważył przy tym, że Marian Kukiel był zdolny do weryfikacji swoich poglądów i potrafił modyfikować ustalone przez siebie cezury czasowe.
Prof. Jerzy Maroń w czasie referatu (fot. M. Zielińska/WCEO). Krakowska konferencja miała na celu przywrócenie pamięci o generale Marianie Kukielu i jego niezwykle bogatym dorobku, a także wyznaczyć kierunki dalszych badań nad jego biografią i twórczością. – Jesteśmy przekonani, że było to wielkie wydarzenie w wymiarze naukowym, co z pewnością potwierdzi planowane wydawnictwo pokonferencyjne. Mamy także nadzieję, że konferencja była godnym hołdem ku czci generała w przededniu odzyskania przez Polskę niepodległości, której orędownikem był przez całe życie – powiedział dyrektor Wojskowego Centrum Edukacji Obywatelskiej płk Artur Gałecki zamykając konferencję.
Obradom towarzyszyła wystawa planszowa pt. „Generał Marian Kukiel – Droga żołnierza i historyka” autorstwa dr Tomasza Siewierskiego, bogato ilustrowana fotografiami i dokumentami z życia generała. Uczestnicy i zaproszeni goście mieli okazję obejrzeć też autentyczny mundur generalski Kukiela, uszyty po 1942 roku. Eksponat został udostępniony dzięki uprzejmości Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Władysława Sikorskiego w Londynie.
Dr Tomasz Siewierski w czasie prezentacji edycji przedwojennych studiów Mariana Kukiela w Klubie 6. Brygady Powietrznodesantowej w Krakowie (fot. M. Zielińska/WCEO). Konferencji „Historia – wojsko – polityka. Marian Kukiel (1885–1973) i jego dzieło”, organizowanej pod patronatem medialnym Histmag.org, towarzyszyła prezentacja wydanego przez Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej zbioru przedwojennych studiów Mariana Kukiela, m.in. poświęconych metodologii historii wojskowości, bitwie warszawskiej oraz epoce napoleońskiej.
