Ludzie z Auschwitz: kaci i ofiary
Na załogę Auschwitz-Birkenau przez cały okres funkcjonowania obozu, zgodnie z opublikowanymi przez IPN rekordami, składało się ponad 8,5 tysiąca SS-manów. Liczebność obsługi nigdy nie była jednak stała i rosła z biegiem czasu. W 1941 roku wynosiła około 700 osób, w czerwcu 1942 roku ok. 2 tysięcy, w 1944 roku powyżej 3 tysięcy i w końcu w styczniu 1945 roku ponad 4,5 tysiąca osób. W większości byli to rodowici Niemcy, ale oprócz nich służbę pełnili też tzw. „Volksdeutsche”, czyli osoby o niemieckim pochodzeniu, oraz przedstawiciele innych narodów: Rumuni, Węgrzy czy Słowacy. W obozie stacjonowała jednostka SS, jednak w późniejszych latach zaczęto kierować tam również starszych żołnierzy Wehrmachtu i Luftwaffe. Ponadto, w związku z utworzeniem części kobiecej i zwiększającym się zapotrzebowaniem na żołnierzy na froncie, od 1942 roku w Auschwitz pojawiły się też nadzorczynie. Do końca istnienia obozu było ich łącznie około dwustu. Formalnie nie należały one do SS, a jedynie podpisywały z jednostką kontrakt, który włączał je pod dowództwo komendanta obozu. Zgodnie z dostępnymi informacjami aż 70% esesmanów miało tylko wykształcenie podstawowe, a jedynie 5,5% wyższe. W tej ostatniej grupie zdecydowanie dominowali lekarze i architekci obozowi.
Wysocy stopniem członkowie załogi obozu Auschwitz: Richard Baer, dr. Josef Mengele i Rudolf Hoess (domena publiczna). Najlepszy człowiek
Charakterystyczną cechą oprawców z Auschwitz-Birkenau, ale również wszystkich innych obozów zagłady, był swoisty dualizm osobowości. Nikt nie rodził się katem. Do wojska, a następnie do nadzoru więźniów trafiali dawni stolarze, hydraulicy, ogrodnicy, malarze, urzędnicy, rolnicy… słowem ludzie różnego pochodzenia i profesji. Podczas samej służby obozowej charakter, moralność i postępowanie niemieckich wojskowych ulegały wykrzywieniu w ciężki do wyobrażenia sposób. Weźmy za przykład Gerharda Palitzscha – pochodzącego z okolic Drezna rolnika, który stał się jednym z najgorszych oświęcimskich zbrodniarzy. Po wstąpieniu do NSDAP w 1933 roku szlify w swoim nowym „fachu” zdobywał w obozach w Oranienburgu i w Sachsenhausen. Podczas pracy jego zachowanie budziło odrazę nawet wśród części przełożonych – gwałcił więźniarki, dokonywał bestialskich aktów przemocy i nadzorował osobiście wszystkie egzekucje, przy których mógł być obecny. Właśnie za szczególną nienawiść do więźniów i fanatyzm awansowano go na oficera raportowego. Komendant Auschwitz Rudolf Höss opisywał, że Palitzsch wykonywał swoje obowiązki bez zbędnego pośpiechu i z kamienną twarzą. Miał podobno być żądny władzy i tak oswojony z widokiem śmierci, że mógł zabijać bez przerwy.
W ten sposób zachowywał się w „pracy”. Natomiast w domu sytuacja wyglądała zupełnie inaczej. Helena Kłysowa – Polka, która jako 19-latka trafiła przymusowo pod dach Palitzschów w roli opiekunki do dzieci relacjonowała, że Palitzschowie kochali się, żyli spokojnie i statecznie. Kłysowa prawdy o swoim gospodarzu dowiedziała się od więźniów obozowych, których wykorzystywano do prac w ogrodzie. Przyzwoity mężczyzna którego znała w Auschwitz zamieniał się w potwora: „Nie mogłam w to uwierzyć. W domu był najlepszym człowiekiem. Do mnie też odnosił się dobrze. Swoje dzieci kochał szalenie”. Dziewczyna wspominała też, jak bardzo obozowy kat przeżywał śmierć własnej żony. Gdy chora na tyfus kobieta zmarła, Gerhard Palitzsch głośno płakał. Potem poszedł do dzieci tulić je, całować oraz tłumaczyć, że „już nie mają matki”. Miłość do żony nie przeszkadzała mu jednak gwałcić żydowskie i cygańskie więźniarki. Za „mieszanie ras”, oraz inne przestępstwa przeciw Rzeszy był kilkukrotnie karany, aż wreszcie po zdegradowaniu wysłano go do jednostki frontowej, gdzie zginał w walkach z Rosjanami na Węgrzech pod koniec 1944 roku.
Gerhard Palitzsch na zdjęciach służbowych, 1940 rok (domena publiczna). Zobacz też:
Nikogo nie zabiłem
Palitzsch nie przeżył wojny, by doczekać na proces. Jednak ogólnie niewielu obozowych oprawców stanęło przed sądem. Według szacunków na około siedemdziesiąt tysięcy zatrudnionych w fabrykach śmierci, oskarżono zaledwie 1700 osób. Z samego Auschwitz było to około 750 ludzi. Większości nie spotkał żaden rodzaj kary. Ci, których pociągano do odpowiedzialności, tłumaczyli się w różny sposób. Niektórzy nie chcieli składać zeznań. U tych, którzy zdecydowali się bronić, najczęściej powtarzanym motywem było wyparcie się swojej winy. Skazany w procesie frankfurckim (1963-1965) na dożywocie Stefan Baretzki w mowie końcowej stwierdził:
Ja byłem w Auschwitz. Tam zabito tysiące ludzi. Powiedziano nam, że takie jest prawo, że tak trzeba. Że trzeba zagazowywać. Powiedziano nam, że zagłada Żydów jest konieczna. Pytaliśmy: „Co ci ludzie zrobili?”. Powiedziano nam, że zatruli studnie i uprawiali sabotaż. Powiedziano nam, że wszystko, co zrobił Hitler, jest prawem. Dzisiaj wszystko, co wydarzyło się w Auschwitz, jest bezprawiem. Wykonywałem tylko rozkazy. Rozkazy były święte. Jeżeli przełożony powiedział: „to jest czarne”, to było to czarne, choćby było białe. Nikogo nie zabiłem.
Niemieccy członkowie załogi Auschwitz w czasie procesu w Krakowie w 1947 roku (domena publiczna). Podobnie argumentowali inni oskarżeni. Jeśli któryś z nich nie był bezpośrednim mordercą, twierdził, że nie ponosi odpowiedzialności – przecież to nie on pociągał za spust, nie on wprowadzał do komory gazowej i odkręcał kurek. W tym tonie bronił się m.in. Adolf Eichmann podczas swojego słynnego procesu w Jerozolimie. Z kolei ci, którzy faktycznie zabijali, powoływali się – podobnie jak cytowany wyżej Baretzki – na rozkazy, które byli nauczeni bezwzględnie wykonywać, a które wydawali ich przełożeni. „ Tu trzeba dążyć do korzeni […] panowie, którzy nas rzeczywiście wtrącili w to nieszczęście, większość z nich jest teraz na wolności. Ale to właśnie my siedzimy na ławie oskarżonych i to strasznie boli” – żalił się Oswald Kaduk, również skazany we Frankfurcie na dożywocie.
Artykuł inspirowany książką Danuty Chlupovej „Trzecia terapia”. Dowiedz się więcej:
Chleb w kieszeni
Ofiar obozów było znacznie więcej niż oprawców. Z deportowanych do Auschwitz 1,3 miliona osób śmierć poniosło 1,1 mln. Ci, którzy przeżyli, z jednej strony mogli mówić o szczęściu. Z drugiej jednak ich życie zostało bezpowrotnie zniszczone. Długotrwały, ciężki stres powodował u uwięzionych tak zwany „syndrom poobozowy”. Objawiał się on w różny sposób. Dawni więźniowie panicznie bali się braku jedzenia. Ukrywali w ubraniach skórki od chleba i denerwowali się, że nie starczy dla nich, gdy z dużej wazy nalewano zupę. Niektórzy uciekali np. przed listonoszami, gdyż widok munduru wyzwalał w nich podświadomy lęk. Inni wycofywali się emocjonalnie, byli apatyczni, lub przeciwnie – łatwo wpadali w histerię. Dręczyły ich powracające koszmary, a często i poczucie winy, że wobec tylu zabitych to właśnie oni ocaleli. Czasami choroba objawiała się dopiero po latach, gdy były więzień starzał się, a jego psychika przestawała utrzymywać w ryzach wspomnienia o trudnych przeżyciach.
Więźniarki w czasie apelu (domena publiczna). Dziś wiadomo, że „syndrom poobozowy” był tak naprawdę jedną z form zespołu stresu pourazowego (PTSD). Na podobne co więźniowie obozów zaburzenia cierpią też weterani czy ofiary gwałtów. Skutki stresu pourazowego dotykały nie tylko ludzi, którzy przeżyli Auschwitz, ale również ich rodziny. Badania pokazują, że „chorobę obozową”, tak jak i inne formy stresu pourazowego, można w pewien sposób „odziedziczyć”. Jeśli osoba cierpiąca na PTSD wychowuje dzieci, to często mimowolnie wpaja im stałe poczucie zagrożenia i kształtuje w nich fałszywy obraz świata. W ten sposób ilość osób, których bezpośrednio dotknęły konsekwencje istnienia obozów koncentracyjnych, zwiększa się jeszcze bardziej.
Trudne leczenie
Antoni Kępiński (domena publiczna). W poradzeniu sobie z traumą obozu nie pomagały też zazwyczaj czynniki zewnętrzne. Z końcem lat czterdziestych w Polsce Ludowej zaczęto kłaść nacisk na narrację budowania lepszej przyszłości i porzucenia rozpamiętywania dawnych cierpień. Z tego powodu głos dawnych więźniów często był pomijany. Profesor Krzysztof Rutkowski wskazywał też na ówczesny trend w psychologii, którym był behawioryzm (jego symbolem może być słynny eksperyment z psami Pawłowa). Wobec obowiązywania takich tendencji przeżycia wewnętrzne były niedoceniane. Niemniej, ofiary obozów mogły liczyć na szeroką społeczną akceptację, co z pewnością pomagało w życiu po Auschwitz. Oprócz tego w drugiej połowie lat pięćdziesiątych syndromem poobozowym zajął się prof. Antoni Kępiński, który sam był dawnym więźniem. Dzięki jego staraniom udało się dość dobrze zrozumieć „chorobę obozową”. Nie wiedziano wtedy, że opisywanymi przez prof. Kępińskiego prawidłowościami będzie można diagnozować również np. żołnierzy z Wietnamu, których badaniem w latach siedemdziesiątych zajęli się Amerykanie. Kępiński nie tylko obserwował zachowania dawnych więźniów, lecz także próbował im pomagać. Stworzono też specjalne poradnie i program leczenia, któremu mogły poddać się ofiary obozów koncentracyjnych.
Choć obozy zagłady takie jak Auschwitz-Birkenau działały zaledwie kilka lat, to ze społecznymi konsekwencjami ich funkcjonowania w pewnym stopniu mierzymy się nawet dzisiaj. Nowa powieść Danuty Chlupovej pod tytułem Trzecia Terapia, opowiada historię takiego właśnie zmagania z duchami przeszłości.
Bibliografia:
- Arendt Hannah, Eichmann w Jerozolimie – rzecz o banalności zła, tłum. Adam Szostkiewicz, Znak, Kraków, 2004.
- Juroszo Robert, Syndrom obozowy mógł latami trwać uśpiony w psychice więźnia. Rozmowa z prof. Krzysztofem Rutkowskim [w:] mp.pl [dostęp: 20 września 2019 roku] <[https://www.mp.pl/pacjent/psychiatria/aktualnosci/136620,syndrom-obozowy-mogl-latami-trwac-uspiony-w-psychice-wieznia]>.
- Langbein Herman, Auschwitz przed sądem. Proces we Frankfurcie nad Menem 1963–1965, tłum. Viktor Grotowicz, Via Nova, Wrocław, 2012.
- Procesy esesmanów z załogi KL Auschwitz [w:] auschwitz.org, [dostęp: 20 września 2019 roku] <[http://auschwitz.org/historia/zaloga-ss/procesy-esesmanow-z-zalogi-kl-auschwitz]>.
- Setkiewicz Piotr, Życie prywatne ssmanów z Auschwitz, Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, Oświęcim, 2013.
- Załoga SS [w:] auschwitz.org [dostęp: 20 września 2019 roku] <[http://auschwitz.org/historia/zaloga-ss/]>.
- Załoga SS KL Auschwitz [w:] truthaboutcamps.eu [dostęp: 20 września 2019 roku] <[https://truthaboutcamps.eu/th/form/60,Zaloga-SS-KL-Auschwitz.html]>.
Redakcja: Tomasz Leszkowicz
