Liga Narodów – szansa na trwały pokój czy idealistyczna mrzonka?
Liga Narodów powstała w 1919 roku i była pierwszą organizacją o zasięgu światowym, stawiającą sobie za cel zabezpieczenie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Mimo że podobna inicjatywa nie miała precedensu, to w jej założeniach programowych nie było w zasadzie niczego, o czym nie powiedziano by już w przeszłości. Utworzenie Ligi Narodów było wynikiem wielowiekowych poszukiwań skutecznego sposobu zabezpieczenia ludzkości przed coraz poważniejszymi skutkami konfliktów zbrojnych, zaś bezpośrednim impulsem do jej powołania były okrutne doświadczenia I wojny światowej.
Liga Narodów: kim byli twórcy?
Głównym inicjatorem powołania nowej organizacji był wywodzący się z Partii Demokratycznej prezydent Stanów Zjednoczonych – Thomas Woodrow Wilson. Widział on Stany Zjednoczone w roli rozjemcy konfliktów międzypaństwowych. Jego wpływ na stworzenie Ligi Narodów był tak istotny, że według wielu historyków bez niego inicjatywa ta najprawdopodobniej skończyłaby się niepowodzeniem. Niektórzy jego determinację wywodzili z przekonań religijnych (konsekwentny prezbiterianizm), inni upatrywali jej w poglądach politycznych, których osią było hasło „nowej wolności” oraz przekonanie o misyjnej roli Stanów Zjednoczonych, powołanych do wskazywania zasad wolności, sprawiedliwości i pokoju.
W miarę przedłużania się zmagań wojennych, hasła Wilsona dotyczące nowej organizacji świata, który miał być wolny od wojen oraz oparty na pokojowym rozwiązywaniu konfliktów, spotykały się z coraz większym uznaniem. Wyrazem ich entuzjastycznego przyjęcia było chociażby pojawianie się stowarzyszeń, organizujących się pod sztandarem pokoju i arbitrażu międzynarodowego. Jednym z nich była założona w 1915 roku organizacja League to Enforce Peace (zwana również Ligą Tafta od nazwiska Williama Howarda Tafta, dwudziestego siódmego prezydenta Stanów Zjednoczonych), zmierzająca do utworzenia zrzeszenia narodów, mających pokojowo rozwiązywać spory w stosunkach międzynarodowych.
Pacyfistyczne hasła oraz koncepcje zabezpieczenia przyszłego pokoju trafiały na podatny grunt także w innych krajach. Znalazły one zwolenników m.in. w Wielkiej Brytanii, gdzie powstała organizacja o nazwie League of Nations Society, która wraz z innymi podmiotami, takimi jak League of Free Nation, International Organisation for World Peace i British League to Enforce Peace połączyła się w League of Nations Union, najsilniejszą i najbardziej wpływową wśród wszystkich inicjatyw proligowych. Podobnie zorientowane organizacje, stowarzyszenia czy kluby, powstawały wówczas także w wielu innych państwach. Mimo że część z nich istniała jedynie formalnie i nie odgrywała większej roli, to wszystkie z nich akcentowały potrzebę powołania organizacji służącej zabezpieczeniu przyszłego pokoju. Tak też się stało.
Prezydent Stanów Zjednoczonych publicznie wyraził plany powołania nowej organizacji w orędziu, wygłoszonym do Kongresu 8 stycznia 1918 r. W ostatnim, czternastym punkcie swojego przemówienia, stwierdził, iż:
Winno być utworzone powszechne zrzeszenie narodów na podstawie szczegółowych umów, celem udzielenia wszystkim państwom, zarówno wielkim, jak i małym, wzajemnych gwarancji niezawisłości politycznej i całości terytorialnej.
Dzięki jego staraniom, statut Ligi Narodów został zatwierdzony przez paryską konferencję pokojową oraz znalazł swoje miejsce w pierwszej części traktatu wersalskiego. Decyzja o utworzeniu Ligi Narodów została podjęta.
Spór nad przyszłym charakterem Ligi Narodów
Mimo powszechnej zgody co do potrzeby powołania organizacji międzynarodowej właściwej w kwestiach zapewnienia pokoju i bezpieczeństwa, jej ostateczny kształt i sposób działania były już przedmiotem dyskusji. Niemalże od samego początku istniały odmienne koncepcje co do charakteru nowej struktury. Największe różnice uwidaczniały się przy tym w podejściu amerykańskim i francuskim. Francuzi postrzegali mającą powstać Ligę Narodów jako istotny gwarant interesów państw zwycięskich oraz suplementarny czynnik ich narodowego bezpieczeństwa. Stąd też ich koncepcja przewidywała wyposażenie nowej organizacji we własne siły zbrojne oraz wprowadzenie systemu sankcji, mającego nadać jej charakteru represyjnego. Za punkt wyjścia do rozważań o Lidze Narodów przyjmowali oni zgodę Niemiec oraz Państw Centralnych na odszkodowania za straty poniesione w wyniku I wojny światowej. Idee te zasadniczo odbiegały od amerykańskiego wyobrażenia nowej organizacji. W zamyśle prezydenta Wilsona Liga Narodów nie miała być narzędziem przymusu, a instrumentem eliminacji każdej wojny. Amerykanie nie chcieli również nadawać jej charakteru antyniemieckiego. Ostatecznie to amerykańska propozycja spotkała się z dużo większym poparciem.
Kwestiami dotyczącymi powołania nowej organizacji zajęła się tzw. Komisja Crillon, złożona z przedstawicieli czternastu państw, z prezydentem Thomasem Woodrowem Wilsonem na czele. Pomimo różnych stanowisk i wielu koncepcji nowej organizacji, już po jedenastu dniach działania komisji, 14 lutego 1919 r., jej członkom udało się opracować i zaakceptować projekt Paktu Ligi Narodów. W zmodyfikowanej i znowelizowanej wersji został on przyjęty 28 kwietnia 1919 r. Jaki kształt się z niego wyłaniał?
Zasady działania Ligi Narodów
Wysokie układające się Strony zważywszy, że dla rozwoju współpracy między narodami oraz dla zapewnienia im pokoju i bezpieczeństwa należy przyjąć pewne zobowiązania nieuciekania się do wojny, utrzymywać jawne stosunki międzynarodowe, oparte na sprawiedliwości i honorze, przestrzegać ściśle przepisów prawa międzynarodowego, uznanych odtąd za normy rzeczywistego postępowania Rządów, przestrzegać sprawiedliwości i skrupulatnie szanować wszelkie zobowiązania traktatowe we wzajemnych stosunkach między zorganizowanymi narodami — przyjmują niniejszy Pakt, który ustanawia Ligę Narodów.
Już preambuła do Paktu Ligi Narodów wskazywała kluczowe zasady, które miały przyświecać nowej organizacji. Do ważniejszych należały: zasada kooperatywnego kreowania stosunków międzynarodowych, oparcie ich na sprawiedliwości i honorze oraz nieuciekanie się do wojny. W przypadku, gdyby którekolwiek państwo członkowskie złamało ostatnią z zasad i dopuściło się aktu agresji, autorzy Paktu przewidzieli możliwość zastosowania względem niego sankcji, takich jak zerwanie kontaktów handlowych i finansowych oraz zakaz jakichkolwiek stosunków z jego obywatelami. W celu wyegzekwowania zobowiązań względem Ligi, brano także pod uwagę możliwość użycia siły militarnej. W taki sposób nowo powołana organizacja zyskała kompetencje do użycia wszelkich środków reagowania na konflikty, pojawiające się na arenie stosunków międzynarodowych – łącznie z prawem użycia siły wobec agresora. Pomimo zakreślonych dość szeroko podstaw prawnych, zdominowana przez nurt pacyfistyczny organizacja nigdy z tych kompetencji nie skorzystała.
Wśród pozostałych zasad, wymienionych w 26 punktach Paktu Ligi Narodów, znalazła się również pokojowa współpraca między narodami, a także przestrzeganie przepisów prawa międzynarodowego, poszanowanie postanowień traktatowych oraz respektowanie integralności terytorialnej i niezależności politycznej państw członkowskich.
Liga Narodów: struktura
Misję zakreśloną w Pakcie, Liga Narodów miała wykonywać za pomocą głównych organów: Zgromadzenia i Rady przy pomocy stałego Sekretariatu. Kompetencje tego pierwszego zakreślone zostały niezwykle szeroko. Jak głosił art. 3: „Zgromadzenie rozpatruje wszystkie sprawy wchodzące w zakres działania Ligi lub dotyczące pokoju świata”. W praktyce obejmowało więc zadania takie jak podejmowanie uchwał, rezolucji, zaleceń, decydowanie o przyjęciu nowych członków, wyborze niestałych przedstawicieli Ligi oraz sekretarza generalnego. Pierwsze posiedzenie Zgromadzenia miało miejsce w Genewie, w listopadzie 1920 r., ustalono na nim, że kolejne będą odbywały się co najmniej raz w roku. Każde państwo członkowskie posiadało w Zgromadzeniu maksymalnie trzech przedstawicieli dysponujących jednym głosem.
Kompetencje Rady Ligi Narodów zostały sformułowane w Pakcie w identyczny sposób, jak w przypadku Zgromadzenia. Jej rola była jednak zdecydowanie większa i w praktyce stała się ona najważniejszym ciałem organizacji. Do jej zadań należało kierowanie całokształtem działania Ligi, a zwłaszcza kontrola funkcjonowania systemu mandatowego, nakładanie sankcji, ochrona mniejszości narodowych oraz działalność mediacyjna i rozjemcza. W skład Rady wchodzili członkowie stali i niestali. Do tych pierwszych zaliczały się początkowo Francja, Wielka Brytania, Włochy i Japonia. Do tego ich grono zasilić miały również Stany Zjednoczone, co jednak nie nastąpiło – Kongres nie ratyfikował traktatu, wracając tym samym do polityki izolacjonizmu. Pierwszymi członkami niestałymi zostali zaś przedstawiciele Belgii, Brazylii, Hiszpanii i Grecji. Podobnie jak w przypadku Zgromadzenia, decyzje w Radzie musiały zapadać jednomyślnie. Organ ten miał zbierać się zaś „ilekroć okoliczności tego wymagają, a przynajmniej raz do roku”.
Sekretariat był z kolei podmiotem organizującym działalność Ligi. Zajmował się głównie kwestiami technicznymi, takimi jak przygotowywanie uchwał, rezolucji czy organizowanie konferencji.
Ważnym elementem działalności Ligi Narodów był również arbitraż międzynarodowy. W celu jego wykonywania, w 1922 r. powołany został Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej – pierwszy tego typu sąd powszechny, który zgodnie z zamysłem autorów Paktu wyposażony został w kompetencje do rozpatrywania sporów o charakterze międzynarodowym oraz do wydawania w ich sprawie opinii doradczych.
Działalność Ligi Narodów
Początkowo zainteresowanie nowo powstałą organizacją było stosunkowo duże. O ile wśród członków pierwotnych wymienionych w aneksie do Paktu znalazły się 32 państwa i dominia oraz 13 państw neutralnych zaproszonych do członkostwa, o tyle już w 1920 r. ich liczebność wzrosła do 42. W szczytowym momencie w skład Ligi Narodów wchodziły 63 państwa. Jak przekładało się to na jej skuteczność?
Polecamy e-book Mariusza Gadomskiego – „Jak zabijać, to tylko we Lwowie”
Książka dostępna również jako audiobook!
Przez nieco ponad 20 lat funkcjonowania, Liga Narodów prowadziła wielopłaszczyznową działalność, zajmując się nie tylko kwestiami o charakterze militarnym i politycznym, ale i problemami społecznymi, ekonomicznymi oraz zagadnieniami z dziedziny nauk i zdrowia. Do spraw, w których udało jej się skutecznie interweniować, zalicza się chociażby spór między Finlandią i Szwecją o wyspy Alandzkie czy między Grecją i Włochami o wyspę Korfu.
Oprócz tego na forum Rady Ligi rozpatrywano także wiele spraw dotyczących Polski, również będącej członkiem tejże organizacji. Liga Narodów zajęła się m.in. konfliktem polsko-litewskim o Wileńszczyznę czy niełatwymi relacjami między Rzeczpospolitą a Wolnym Miastem Gdańskiem. Dla zobrazowania skali problemu warto wspomnieć, że w latach 1922-1933 Rada Ligi rozpatrzyła aż 106 spraw spornych między Polską a Gdańskiem. Mimo iż Lidze Narodów udało się skutecznie interweniować w wielu sprawach, w równie wielu przypadkach okazała się całkiem bezradna. Wpłynęło to na stopniowe osłabienie jej autorytetu.
Problemy i słabości Ligi Narodów
Mimo usilnych starań do wprowadzenia idealistycznych założeń, Lidze Narodów nie udało się na dłuższą metę utrzymać pokoju w Europie. Przyczyn słabości nowej organizacji można wskazać co najmniej kilka. Jedną z nich, ujawnioną już w momencie jej powołania, był fakt, iż Stany Zjednoczone nie zdecydowały się ratyfikować traktatu, pozostając tym samym poza obszarem jej prac. Istotnym powodem słabości Ligi Narodów były też rozbieżności między poszczególnymi państwami członkowskimi. Szczególnie widoczne było odmienne podejście Francji i Wielkiej Brytanii, które postrzegane jako główne filary Ligi, pogrążone były w stałej i antagonistycznej rywalizacji o przywództwo nie tylko w organizacji, ale i na kontynencie europejskim. Podczas gdy Francja przez cały okres istnienia Ligi dążyła do jak największego osłabienia Niemiec, mającego uniemożliwić im stworzenie kolejnego zagrożenia w Europie, Wielka Brytania odbierała te działania jako dążenia Francuzów do osłabienia jej pozycji i naturalnie była im przeciwna.
Do tego zawiódł także system współpracy i pokojowego rozstrzygania sporów. Nigdy nie udało się stworzyć wspólnych sił zbrojnych, a państwa chcące dokonać agresji opuszczały organizację, nie ponosząc w ten sposób żadnej odpowiedzialności za naruszanie pokoju. Na taki krok zdecydowały się chociażby Japonia i Niemcy w 1933 r. czy Włochy w 1937 r. Warto w tym miejscu również wspomnieć, że pomimo pacyfistycznych haseł i zobowiązania państw do pokojowego rozstrzygania sporów, Liga Narodów nie wprowadzała bezwzględnego zakazu wojny jako środka rozwiązywania konfliktów międzynarodowych – taki został zawarty dopiero w Pakcie Brianda-Kelloga z 1928 r.
Nie bez znaczenia był również fakt, że przez większość swojego istnienia w gronie Ligi Narodów nie było kilku potężnych państw – Stanów Zjednoczonych, Związku Radzieckiego (poza latami 1934-1939) i Japonii (do 1933 r.), co utrudniało jej pełnienie roli skutecznego gwaranta pokoju na świecie. Ostatecznie, w obliczu wybuchu II wojny światowej, Liga Narodów okazała się całkiem bezsilna, a jej działalność była już de facto zawieszona.
Rozwiązanie organizacji
Liga Narodów była pierwszą w historii organizacją, mającą gwarantować pokój w oparciu o zasady zbiorowego bezpieczeństwa, lecz splot niekorzystnych czynników, w tym prymat partykularnych interesów najsilniejszych państw członkowskich, wewnętrzne podziały oraz absencja największych graczy na arenie międzynarodowej sprawiły, że organizacja nie była w stanie wywiązać się ze statutowych założeń i uchronić świata przed wybuchem kolejnego konfliktu. Mimo wszystkich słabości, idea Ligi Narodów stworzyła podwaliny pod największą, istniejącą do dziś organizację międzynarodową opartą na zasadach kolektywnego bezpieczeństwa – ONZ.
Ostatnią decyzją podjętą przez Ligę, było wykluczenie ZSRR z grona członków po agresji Sowietów na Finlandię. Po tym posunięciu organizacja w zasadzie zawiesiła swoje działanie, aż do 8 kwietnia 1946 r. – wówczas odbyło się ostatnie posiedzenie Ligi Narodów. W jego trakcie wyłoniony został Zarząd Likwidacyjny oraz uchwalono akt rozwiązujący – cały jej majątek trafił do nowo powołanej Organizacji Narodów Zjednoczonych.
Bibliografia:
Źródła:
- Orędzie prezydenta Thomasa Woodrowa Wilsona do Kongresu Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej z 8 stycznia 1918 r.
- Pakt Ligi Narodów, Paryż, 28 czerwca 1919, (Dz. U. z 1920 r. nr 35 poz. 200).
Opracowania:
- Bierzanek R., Simonides J., Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2004.
- Buczyński J., System europejskiego bezpieczeństwa. Od Ligi Narodów do roli NATO w gwarancji europejskiego bezpieczeństwa, „Przegląd Naukowo-Metodyczny. Edukacja dla Bezpieczeństwa”, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa, nr 3(24), Poznań 2014, s. 47-65.
- Przyborowska-Klimczak A., Członkostwo Polski w Lidze Narodów – aspekty prawne, „Studia Prawnicze KUL”, 2(82), 2020, s. 235-254.
- Sierpowski S., Geneza Ligi Narodów, „Dzieje Najnowsze”, 31(1), 1999, s. 19-45.
- Sierpowski S., Liga Narodów w latach 1919-1926, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2005.
redakcja: Jakub Jagodziński
