Kwestia niepodległości Tatarów krymskich w latach 1917–1921
Początek trudnej drogi
W momencie gdy I wojna światowa zbliżała się ku końcowi, w Europie zaistniała nowa sytuacja polityczna, będąca efektem klęski państw centralnych i zwycięstwa Ententy. Sytuację na kontynencie europejskim zmienił również wybuch rewolucji październikowej w Rosji. Duże zmiany zaszły w Europie Środkowo-Wschodniej, powstały bowiem nowe organizmy państwowe, które opierały się na podstawach narodowych. Były to między innymi: Polska, Węgry, walcząca o niepodległość Ukraina i kraje nadbałtyckie. W zaistniałej sytuacji swoje miejsce próbowali również znaleźć Tatarzy krymscy.
Ismail Bej Gaspriński (1851 – 1914) - tatarski „budziciel” (domena publiczna). Walkę o swą niezależności Tatarzy rozpoczęli nieco wcześniej. Sprawcą rozbudzenia ambicji niepodległościowych Tatarów krymskich był Ismail Bej Gaspryała (Gaspriński) (1851 – 1914), który jako pierwszy rzucił hasło podniesienia narodu przez oświatę i wykazał zgubność emigracji Tatarów z Krymu. Postrzegany był wówczas jako animator życia kulturalnego i politycznego Tatarów Krymu, Kazania i Turkiestanu, oraz budziciel ducha narodowego u Turko-Tatarów. Swoje poglądy głosił na łamach pisma „Terdżyman” (Tłumacz). Jego starania przełożyły się na późniejsze wydarzenia związane z okresem I wojny światowej, kiedy to Tatarzy krymscy rozpoczęli ożywioną działalność na rzecz swojej niepodległości. Na początku wojny Jusuf Akczur powołał Komitet dla Pomocy Prawnej Muzułmańskiej Turecko-Tatarskiej Ludności Rosji. Później organizacje o takim lub podobnym charakterze powstały w całej Europie, a nawet w Stanach Zjednoczonych. Działania Tatarów rozpłynęły się jednakże w morzu innych wydarzeń, którymi żyła wówczas Europa.
Rewolucja lutowa na Krymie
Pierwszym sygnałem niosącym Tatarom nadzieję na zmiany w sprawie ich walki o niezależność była „Deklaracja Rządu Tymczasowego o jego zadaniach i obsadzie ministerstw” z 3 (16) marca 1917 roku. Szczególnie ważny był dla nich trzeci punkt tej deklaracji, który oznajmiał zniesienie wszystkich ograniczeń wyznaniowych, stanowych i narodowych. Potwierdzeniem tego było ogłoszenie przez Rząd Tymczasowy 20 marca (2 kwietnia) 1917 roku deklaracji o równości wszystkich obywateli Rosji.
Tymczasem na Krymie zaszły duże zmiany, bowiem Rząd Tymczasowy zastąpił stare struktury władzy nowymi, również urzędników carskich zmienili ludzie mianowani przez ten organ. Taurydzki Zarząd Gubernialny przemianowano na Komisariat Gubernialny, a urząd gubernatora zaczął odtąd piastować komisarz, mianowano 18 burmistrzów. Powołano komitety obywatelskie, gubernialne i miejskie oraz okręgowe miejskie rady robotników, żołnierzy i marynarzy.
Tatarzy nie pozostali bierni wobec rozgrywających się wydarzeń. Natychmiast po wybuchu rewolucji lutowej przedstawiciele narodowych organizacji krymsko-tatarskich z Seytdżylitem Hattatem na czele rozpoczęli przygotowania do organizacji kongresu ludności tatarskiej Krymu. Odbył się on w Symferopolu 25 marca (7 kwietnia) 1917 roku, a uczestniczyło w nim około 2000-3000 osób. W trakcie obrad Kongresu wyłoniono Konstytuantę, która ogłosiła autonomię narodu i kultury, oraz przejęcie fundacji religijnej – wakufów. Ważną decyzją, która została podjęta w trakcie obrad Kongresu było powołanie nowych instytucji religijnych oraz utworzenie silnego ośrodka władzy. Sformułowano również pięć postulatów, które dotyczyły: proklamacji autonomii kulturalnej Tatarów, natychmiastowego odwołania z urzędu członków Muzułmańskiego Zarządu Duchownego i Komisji do spraw Wakuf, i wyznaczeniu następców, a także wybór Muzułmańskiego Komitetu Wykonawczego mającego sprawować rolę politycznego centrum kierowniczego narodu. Nowym muftim Taurydy i zachodniej Rosji został Noman Czelebi Dżihan. Funkcję dyrektora do spraw wakufów objął Dżafar Sejdamet.
Polecamy e-book: „Polowanie na stalowe słonie. Karabiny przeciwpancerne 1917 – 1945”
Noman Czelebi Dżihan (1885 – 1918) - tatarski polityk, poeta i pierwszy przywódca Krymskiej Republiki Ludowej (domena publiczna). W toku obrad Konstytuanta wyłoniła także Komitet Wykonawczy, który składał się z 45 osób. W jego skład wchodziły następujące oddziały: prezydium i sekretariat, zarząd duchowny (zajmował się sprawami religijnymi), oddział do spraw majątków wakufów, oddział do spraw oświaty ludowej, oddział budżetowy, oddział statystyczny. Zadaniem komitetu była reorganizacja na korzyść tatarskiej ludności tego co już istniało, czyli administracji religijnej, świeckiej i wakufów, a także przygotowanie Tatarów do pełnego przejęcia władzy na Krymie. Równocześnie powstawały młodzieżowe i kobiece organizacje tatarskie, które miały na celu kształtowanie świadomości narodowej i przygotowanie swych członków do rządzenia półwyspem. Główną siłą polityczną na Krymie była partia tatarska „Milli Firka”, której przewodniczący Asan Sabri Ajwazow wzywał do ustanowienia na Krymie niepodległego państwa.
Rząd Tymczasowy uznał powyższe działania Tatarów. Potwierdził to premier Aleksander Kiereński, który podczas swego pobytu w Sewastopolu zgodził się jeszcze na wydzielenie wojsk tatarskich w osobną jednostkę. Wkrótce przedstawiciel Rządu Tymczasowego na Krymie i szef Komisariatu Gubernialnego, Mikołaj Bogdanow, nakazał aresztowanie 23 lipca (5 sierpnia) 1917 roku wielkiego muftiego i późniejszego prezydenta – Nomana Czelebi Dżihana, oraz szefa sił zbrojnych Republiki Krymskiej – Szabarowa. Wydarzenie to wywołało wielkie oburzenie wśród Tatarów, którzy zagrozili Bogdanowowi odwetem. Presja wywierana przez nich na komisarza spowodowała, że Czelebi Dżihan został wypuszczony z więzienia. Nie wiadomo czy wypuszczono Szabarowa. Późniejsze wydarzenia zmusiły Tatarów do podjęcia zmasowanych działań na arenie politycznej.
Krym był pierwszy
25 października (7 listopada) 1917 roku w Piotrogrodzie w wyniku przewrotu ster władzy przejęli bolszewicy. Być może Tatarzy przewidzieli przebieg wydarzeń, bowiem na dzień przed przewrotem piotrogrodzkim zebrały się Komitet Wykonawczy i wspomniany już Kongres, które postanowiły zwołać Kurułtaj – Konstytuantę. Działania te miały na celu ostateczne zmobilizowanie Tatarów.
Kurułtaj otworzył swoje posiedzenie w Pałacu Chanów w Bachczysaraju. Delegaci przyjęli Konstytucję oraz ogłosili niepodległość Krymu jako Krymskiej Republiki Ludowej. Na czele państwa stanął rząd zwany Dyrektoriatem, którego prezydentem został Noman Czelebi Dżihan wspomagany przez przedstawicieli narodowych organizacji tatarskich reprezentujących wszystkie orientacje polityczne. Zasiedli w nim między innymi wspominany już Dżafar Sejdamet, Seid Abdułła Ozenbaszły, Ali Szkuri, Seytdżelil Hattat.
Pałac Chanów Krymskich w Bachczysaraju, widok współczesny (fot. Pablo000 - Paweł Zaręba, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0). Pierwszą decyzją nowego rządu było powołanie Sztabu Generalnego, który miał dowodzić wojskiem tatarskim. W jego skład wchodziły między innymi: Krymski Pułk Dragonów, kilka batalionów oficerskich i dwie baterie polowe artylerii. Oddziały rozmieszczono w Jałcie, Teodozji, Eupatorii i Sudaku. Dżafar Sejdamet zwrócił się do wszystkich mieszkańców Krymu, a w szczególności Tatarów, o pomoc dla Armii Tatarskiej. Na czele wojska stanęli Dżafar Sejdamet i pułkownik Makucha.
Wspomniano już, że Rząd Tymczasowy tylko teoretycznie zaakceptował działania Tatarów na Krymie, które zmierzały do budowy ich niepodległego państwa. Podobnie postąpili wobec Tatarów bolszewicy, ich postawa była jednak bardziej stanowcza. 28 grudnia 1917 (10 stycznia 1918) roku Rejonowy Komitet Rewolucyjny – Rewkom zwrócił się do Dyrektoriatu i Dżafara Sejdameta z żądaniem, aby w ciągu 24 godzin żołnierze Krymskiego Pułku Konnego podporządkowali się wyznaczonym przez ten komitet komisarzom. Dyrektoriat nie zastosował się do zaleceń bolszewików. Taki stan rzeczy nie trwał jednak długo, bowiem podczas styczniowej inwazji Armii Czerwonej na Krym siły tatarskie zostały rozbite w bitwie pod Almą 13 (26) stycznia 1918 roku i od tego czasu zaczęła się okupacja Krymu, która trwała do maja 1918 roku.
Funkcjonariusze Ogólnorosyjskiej Komisji do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem – WCzK rozpoczęli fizyczną eksterminację Tatarów na Krymie. Polityka prowadzona w tym okresie przez bolszewików na Krymie kłóciła się z ich zapewnieniami, bowiem „Deklaracja Praw Narodów Rosji” z 3 (16) grudnia 1917 roku jasno precyzowała program narodowościowy bolszewików. Oznajmiała wręcz, że: Rada Komisarzy Ludowych postanowiła uznać następujące zasady za podstawę swej działalności wobec narodowości Rosji.
1. Równość i suwerenność narodów Rosji.
2. Prawo narodów Rosji do swobodnego samookreślenia aż do oderwania się i utworzenia własnego państwa.
3. Zniesienie wszelkiego rodzaju przywilejów i ograniczeń narodowościowych i narodowo-religijnych.
4. Swobodny rozwój mniejszości narodowych i grup etnograficznych zamieszkujących terytorium Rosji.
Nawet późniejszy akt – „Deklaracja Praw Ludu Pracującego i Wyzyskiwanego Rosji” wydana 3 (16) stycznia 1918 roku gwarantowała ludności Rosji wolność wyboru w sprawie uczestnictwa w przyszłym państwie chłopów i robotników. Prowadzona przez bolszewików polityka w stosunku do Tatarów krymskich w okresie od stycznia do maja 1918 roku przeczyła wcześniejszym deklaracjom. Wydarzenia zaczęły jednakże przybierać korzystniejszy dla Krymu obrót w momencie zawarcia przez bolszewików pokoju z państwami centralnymi w Brześciu.
Traktat ten został podpisany 3 marca 1918 roku. Dla Tatarów krymskich najistotniejszy był w nim artykuł 6, który oznajmiał: Rosja zobowiązuje się niezwłocznie zawrzeć pokój z Ludową Republiką Ukrainy i uznać traktat pokoju zawarty przez to państwo z państwami Czwórprzymierza. Wojska rosyjskie i rosyjska Czerwona Gwardia opuszczą niezwłocznie terytorium Ukrainy. Rosja zaprzestanie wszelkiej agitacji oraz propagandy przeciw rządowi lub instytucjom publicznym Ludowej Republiki Ukrainy . Drugim ważnym punktem, który sankcjonował wkroczenie wojsk niemieckich i austro-węgierskich na Ukrainę był artykuł 3 traktatu brzeskiego, który mówił: Okręgi leżące na zachód od linii ustanowionej przez umawiające się strony, należące poprzednio do Rosji, nie będą podlegały jej zwierzchnictwu […]. Wymienione terytoria będą wolne od wszelkich zobowiązań w stosunku do Rosji z tytułu ich poprzedniej przynależności do niej. Rosja wyrzeka się ingerowania w wewnętrzne sprawy tych terytoriów. Niemcy i Austro-Węgry zamierzają określić przyszły los tych terytoriów po porozumieniu z zamieszkującą je ludnością .
W myśl postanowień brzeskich Rosja Radziecka straciła najżyźniejsze i najbogatsze tereny, dodatkowo musiała wpuścić na Ukrainę 450 000 żołnierzy niemieckich i austro-węgierskich. Postanowienia z Brześcia spowodowały, że w sferze zainteresowań Niemców znalazł się również Krym.
Polecamy książkę: „Historia. Poradnik maturalny”
Po traktacie brzeskim
Maciej Sulejman Sulkiewicz (1865 – 1920) - generał armii rosyjskiej, premier i minister spraw wojskowych Krymskiej Republiki Ludowej, w późniejszym okresie szef sztabu armii Demokratycznej Republiki Azerbejdżanu (domena publiczna). Wojska niemieckie wkroczyły na Półwysep Krymski na początku maja 1918 roku. Niemcy od razu podjęli próby porozumienia się z Tatarami. Równocześnie rozgorzała dyskusja nad przynależnością państwową Krymu, bowiem był to bogaty i atrakcyjny region o dużym znaczeniu strategicznym. Rosja i Ukraina deklarowały, że są pełnoprawnymi suwerenami Krymu. Stało się jednakże inaczej niż chciało którekolwiek z tych państw i za przyzwoleniem Niemców polityczni działacze tatarscy rozpoczęli prace nad utworzeniem odrębnego rządu. Na jego czele stanął generał Maciej Sulejman Sulkiewicz. 5 czerwca 1918 roku powstał pod jego przewodnictwem nowy rząd, który został rozwiązany jeszcze tego samego dnia ze względu na rozbieżności między Sulkiewiczem a ministrami. Pierwszymi decyzjami podjętymi przez ten rząd było całkowite anulowanie dekretów władzy radzieckiej i przywrócenie praw wydanych jeszcze za rządów Mikołaja II. Nowy rząd sformowany ponownie przez Sulkiewicza powstał 19 czerwca 1918 roku i zasiadali w nim przedstawiciele różnych narodowości zamieszkujących Krym. Rząd ten przetrwał po częściowej rekonstrukcji tylko do października 1918 roku, kiedy to Krym został zajęty przez Armię Ochotniczą generała Antona Denikina, która wyparła wojska niemieckie z terenu Półwyspu.
Okres rządów Sulkiewicza spowodował pobudzenie Tatarów Krymskich do działania. Wtedy to na Krymie rozpoczęli działalność Tatarzy polscy, którzy znaleźli się tam w związku z polityką przesiedleń, którą wymusiło na władzach carskich przesuwanie się frontu wschodniego podczas I wojny światowej. Byli oni najlepiej wykształconą warstwą społeczną, od razu przechwycili w swe ręce część wydawnictw i prasy. Ich działania przyczyniły się do podniesienia kultury ludności tatarskiej Krymu.
Po ustąpieniu Sulkiewicza, pod koniec października 1918 roku został powołany nowy rząd. Na jego czele stanął Karaim krymski Salomon Krym, a powołany przez niego organ otrzymał poparcie ze strony generała Denikina. Jednak i ten rząd nie przetrwał długo, bowiem w kwietniu 1919 roku na Półwysep Krymski wkroczyła Armia Czerwona i 30 kwietnia tego roku, po tym jak czerwonoarmiści zajęli centralną część Krymu, została proklamowana Socjalistyczna Radziecka Republika Krymska. Ten stan rzeczy również szybko się zmienił, bowiem w maju 1919 roku wojska „białych” powróciły na Krym. Tym razem generał Denikin nie chciał się układać się z Tatarami, co było spowodowane tym, że lewicowa frakcja Narodowej Partii Tatarskiej – „Milli Firka” poparła kwietniowe działania bolszewików. Anton Denikin zakazał więc działalności wszystkich partii tatarskich, rozpoczął aresztowania działaczy i nałożył ostrą cenzurę na wydawnictwa tatarskie. Tak było do kwietnia 1920 roku, kiedy to na Krymie ster rządów przejął generał Piotr Wrangel.
Ostatni krzyżowiec białej Rosji
Anton Denikin (1872 – 1947) - generał armii rosyjskiej, przywódca białych, głównodowodzący Armii Ochotniczej (domena publiczna). W dniu 4 kwietnia 1920 roku Piotr Wrangel objął po generale Antonie Denikinie stanowisko głównodowodzącego SZPR – Siłami Zbrojnymi Południa Rosji. Przed nowym wodzem stanęło wiele zadań: między innymi kwestie kontynuacji dalszej walki przeciw bolszewikom i reorganizacja armii, która w wyniku poniesionych klęsk musiała wycofać się na Krym. Do tego doszły sprawy związane z zapewnieniem utrzymania uchodźcom, zagwarantowania sobie poparcia mocarstw zachodnich, kształtem ustrojowym przyszłej Rosji i reformą rolną. Równie ważna była kwestia uzyskania poparcia nacji zamieszkujących Krym.
Najważniejszymi sprawami dla Tatarów były kwestia reformy rolnej i organizacja ustroju przyszłej Rosji. Już 12 maja 1920 roku został ogłoszony dekret o ziemi. Precyzował on zasady przekazywania jej na własność, jednak nie rozstrzygał kwestii ziemi tatarskiej. Być może Wrangel chciał rozwiązać tę sprawę w dalszej kolejności, jednak jego późniejsze działania pokazały, że Tatarzy nie mają w nim sprzymierzeńca. Prawdopodobnie na niechęć Wrangla do niepodległościowych dążeń Tatarów krymskich wpłynęły wydarzenia, które rozegrały się na przełomie 1917-1918 roku, o których już wspominałem. Wtedy to Piotr Wrangel przebywając na Krymie uznał działania podjęte przez Tatarów w sferze politycznej za „typową kiereńszczyznę” i nie przyjął proponowanego mu dowództwa nad armią tatarską.
Polecamy e-book: „Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych”
W kwietniu 1920 roku sytuacja po raz kolejny uległa zmianie. Wrangel chciał pozyskać Tatarów by stanęli razem z nim przeciw komunistom. Uzasadniał to tym, że element tatarski jest osadzony mocno w tradycji islamu i z natury nie może się skłaniać ku komunistom. 30 maja 1920 roku zwołał on w Sewastopolu kongres, na którym stwierdził, że liczy na poświęcenie Tatarów, ale sam nie obiecał nic ponad wolność w sprawach religijnych i politycznych. Z kolei przedstawiciele tatarscy: Osman Akczokrakły, Ibrahim Efendi Tarpi, Hakim Muslim, Mustafa Nury, Mustafa Mirza Kipczacki nie odpowiedzieli na prośby Wrangla i zakomunikowali mu, że sami będą walczyć o niepodległość. Postawa ich znalazła odbicie w działaniach zmierzających do przyznania jakiemuś państwu mandatu opieki nad Krymem przez Ligę Narodów.
Najjaskrawiej zarysowały się w tym wypadku działania podjęte przez byłego przewodniczącego Kurułtaju, a później delegata tego organu do rozmów z rządami innych państw – Dżafara Sejdameta. Przebywał on już od stycznia 1919 roku w Lozannie. Wówczas to zwrócił się on za pośrednictwem polskiego posła w Bernie z prośbą, aby Polska objęła z ramienia Ligi Narodów mandat nad Krymem. Najprawdopodobniej przyczynami, które zmusiły Sejdameta do podjęcia takiej decyzji były wspomniane już działania Denikina i Wrangla, natomiast podstawą do tej decyzji był artykuł 22 paktu Ligi Narodów. Być może Sejdamet kierował się w tej sprawie kwestią zabezpieczenia przyszłych losów Krymu przed tym nadaniem takiego mandatu ewentualnemu zwycięzcy w wojnie domowej.
Rodzi się pytanie: dlaczego to Polska miałaby sprawować taki mandat? Motywy postępowania Sejdameta są jasne. Tatarzy polscy odegrali ważną rolę w rozbudzeniu świadomości narodowej wśród turko-tatarskiej ludności Krymu, w związku z czym Polska jako ich ojczyzna wydawała się Sejdametowi odpowiednim krajem.
Piotr Wrangel (1878 – 1928) - z pochodzenia Niemiec bałtycki, generał armii rosyjskiej, ostatni przywódca białych (domena publiczna). Tymczasem nastał październik 1920 roku, pozycja białogwardzistów jak i samego Wrangla była zagrożona. Siły Zbrojne Południa Rosji rozpoczęły ofensywę zadnieprzańską, która miała pozwolić wyrwać się białogwardyjskim wojskom z Krymu. Wrangel dysponował w owym czasie skromnymi środkami ludzkimi i musiał pójść na ustępstwa. Rząd wranglowski reprezentowany przez Piotra Struwego zajął w sprawie narodów wcześniej wchodzących w skład imperium następujące stanowisko: ich funkcjonowanie, w tym także Tatarów, określałoby porozumienie takie jakie zostało zawarte z kozactwem Donu, Tereku, Kubania i Astrachania. Sami Tatarzy nie chcieli jednak układać się z Wranglem, nawet jego klęski i postępujące zagrożenie bolszewickie nie spowodowały zmiany stanowiska tatarskich działaczy. W listopadzie 1920 roku ostatecznie upadły nadzieje Piotra Wrangla na wolną od bolszewików Rosję, bowiem przegrał on swoją krucjatę i musiał ewakuować się z Krymu. Również dla Tatarów zakończył się czas nadziei i oczekiwania na niepodległe państwo. W momencie wejścia na Krym Armii Czerwonej i WCzK nastał okres terroru wobec ludności tatarskiej. Polityka wyniszczenia Tatarów wzmogła jednakże ich opór, co w końcu doprowadziło 18 października 1920 roku do uznania ich autonomii przez Radę Komisarzy Ludowych. Było to częściowe zadośćuczynienie ich żądaniom, jednakże nigdy nie powstało niezależne państwo tatarskie.
Zapisz się za darmo do naszego cotygodniowego newslettera!
Zobacz też:
Bibliografia
I. Źródła archiwalne
Archiwum Akt Nowych – Warszawa 1. Ambasada RP w Londynie 2. Ministerstwo Spraw Zagranicznych 3. Sztab Główny w Warszawie
II. Źródła drukowane
4. Grażdańska wojna na Ukrainie. Krach biełopolskoj interwencii. Rozgrom ukrainskoj nacjonalisticzeskoj kontrrewoljucii i biełogwardiejskich wojsk Wrangiela, mart-nojabr 1920, t. 3, red. Nikołaja Koljesnika, Kijew 1967. 5. Sierpowski S., Źródła do historii powszechnej okresu międzywojennego, t. 1, Poznań 1989. 6. Sobańska-Bondaruk M., Lenard S. B., Wiek XX w źródłach, Warszawa 2001. 7. Wojciechowski M., Purc J., Wybrane teksty źródłowe do historii narodów ZSRR (1801–1945), Toruń 1975.
III. Wspomnienia i pamiętniki
8. Słaszczow J., Biełyj Krym, Moskwa 1980. 9. Wrangel P., Wspomnienia, t. 1-2, Warszawa 1991.
IV. Prasa
10. Głos Lubelski, nr 131, 1920. 11. Głos Pracy, nr 108, 1920.
V. Opracowania
12. Balcerak W., Powstanie państw narodowych w Europie Środkowo – Wschodniej, Warszawa 1974. 13. Batowski H., Miedzy dwiema wojnami, Kraków 1988. 14. Borawski P., Tatarzy w dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1986. 15. Chazbijewicz S., Awdet, czyli powrót. Walka polityczna Tatarów krymskich zachowanie tożsamości narodowej i niepodległości państwa po II wojnie światowej, Olsztyn 2001. 16. Chazbijewicz S., Tatarzy krymscy: walka o naród i wolną ojczyznę, Poznań – Września 2001. 17. Drozd R., Powstanie i upadek państwa ukraińskiego. Ukraińska Republika Ludowa (1917–920), [w:] Ukraina – Polska, Koszalin 1999. 18. Mędrzecki W., Niemiecka interwencja militarna na Ukrainie w 1918 roku, Warszawa 2000. 19. Nadinskij P. N., Pobieda wielikoj oktjabrskoj socjalisticzeskoj riewoljucii w Krymu, [w:] Borba bolszewikow za plast. Sowietow w Krymu, Symferopol 1957. 20. Pipes R., Rewolucja rosyjska, Warszawa 1994. 21. Sejdamet D., Krym. Przeszłość, teraźniejszość i dążenia niepodległościowe Tatarów Krymskich, Warszawa 1930.
22 Soysal A., Z dziejów Krymu. Polityka – Kultura – Emigracja. Warszawa 1938. 23. Szaszko E. N., Kommunisticzeskaja Partija – organizator borby trudjaszczychsja Protów inostrannych wojennych interwentow w Krymu, [w:] Borba bolszewikow za plast. Sowietow w Krymu, Symferopol 1957. 24. Tulipanowa W. N., Twierdochliebowa A. B., Borba krymsko partijnoj organizacji za masy w okresie podgotowki i prowiedienija wielikoj oktjabrckoj socjalisticzeskoj riewoljucii, (fiewral – oktjabr 1917), [w:] Borba bolszewikow za plast. Sowietow w Krymu, Symferopol 1957. 25. Tyszkiewicz J., Z historii Tatarów polskich 1794–1944, Pułtusk 2002. 26. Zajączkowski W., W poszukiwaniu tożsamości społecznej. Inteligencja baszkirska, buriacka i tatarska wobec kwestii narodowej w Cesarstwie Rosyjskim i ZSRR, Lublin 2001.
VI. Strony internetowe
27. http://www.iccrimea.org/historical/cskirimer.html 28. http://www.tatar.net/
