Krzysztof Michalski - „Działalność Komisji Wspólnej przedstawicieli Rządu PRL i Episkopatu Polski 1980–1989” – recenzja i ocena

Recenzowana monografia stanowi poważny wkład w problematykę stosunków pomiędzy państwem polskim a Kościołem katolickim w okresie Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Jest to pierwsza odrębna publikacja dotycząca Komisji Wspólnej przedstawicieli Rządu PRL i Episkopatu Polski. Gremium to, powstałe w latach czterdziestych XX wieku, było dość specyficznym urzędniczo-administracyjno-kościelnym gronem konsultacyjnym. Zajmowało się wszystkimi poważnymi sprawami rzutującymi na całokształt relacji państwa z Kościołem. Dyskutowano tam sprawy polityki wyznaniowej państwa, rozstrzygano problemy bieżące, pochylano się nad aktualną sytuacją polityczną, nie tylko krajową, ale i globalną. Nierzadko wymieniano też opinie na temat stosunku władz państwowych i hierarchów kościelnych do opozycji demokratycznej.

Skład komisji był dość płynny, lecz oddelegowani do prac w tym gremium dobierani byli precyzyjnie, ze szczytów hierarchii, tak po stronie władz, jak i Kościoła. Osoby z grona najbardziej zaufanych współpracowników pierwszych sekretarzy, jak Stanisław Kania czy Kazimierz Barcikowski, wchodziły w skład delegacji rządowych. Naprzeciw nich siedzieli również wielcy gracze: Zygmunt Choromański, Michał Klepacz, Bronisław Dąbrowski czy Franciszek Macharski. Warto również wspomnieć o udziale w pracach kolejnych kierowników Urzędu do Spraw Wyznań, oficjalnego organu administracyjnego regulującego sprawy wyznaniowe. Sam prymas Wyszyński mawiał zresztą, iż zdecydowanie najwięcej nieprzyjemności doświadczył właśnie ze strony urzędników UdSW.

Spotkania ludzi o tak wysokiej randze, charyzmie oraz inteligencji świadczyły o tym jak ważna na przestrzeni kilkudziesięciu lat była Komisja Wspólna. Podczas nieformalnych spotkań, kontaktów można było wiele osiągnąć. Członkowie komisji z obu stron wzajemnie się sondowali. Strona rządowa wywierała wpływ na poszczególnych hierarchów, przekonywała do popierania rozmaitych inicjatyw politycznych, zaś strona kościelna dążyła do polubownych rozstrzygnięć drażliwych kwestii, łagodziła politykę antykościelną i również przekonywała do popierania przeróżnych inicjatyw, oczywiście własnych. Do szczególnie ważnych problemów, o największym znaczeniu dla duchownych, należały prace nad ustawą regulującą pozycję Kościoła katolickiego w PRL-u. W tym miejscu warto dodać jeszcze jedną rzecz: Komisja Wspólna była tworem niespotykanym w bloku państw komunistycznych.

Jak widać, Krzysztof Michalski, podejmując się pisania monografii dotyczącej działalności Komisji Wspólnej w latach osiemdziesiątych, podjął się ambitnego wyzwania.

Kompozycja pracy jest zwarta i przemyślana. Pierwszy, wstępny, rozdział traktuje o historii Komisji Wspólnej od 1945 do 1980 roku. Omawia początkowe lata jej działalności, trudną współpracę z Władysławem Gomułką, aż do zawieszenia działalności, a także próby reaktywacji komisji w latach siedemdziesiątych. Cztery z pięciu rozdziałów odnoszą się do lat osiemdziesiątych, wtedy to bowiem Komisja Wspólna działała na zwiększonych obrotach i podejmowała szereg kluczowych decyzji. Niewątpliwym plusem jest również nakreślenie skrótowo, lecz celnie, ogólnej polityki na linii państwo–Kościół. Wiele spośród omawianych w monografii kwestii byłoby po prostu nieczytelnych bez komentarza historycznego. Pracę uzupełniają krótki aneks źródłowy, ogromnie interesujący dla badaczy, omawiający m.in. kwestę zabójstwa księdza Jerzego Popiełuszki, oraz wkładka zdjęciowa. Tę ostatnią należałby, moim zdaniem, poszerzyć o fotografie kilku ważnych osobistości spośród duchownych, jak i partyjnych związanych z ówczesną polityką wyznaniową. Przydać mógłby się również wykaz osób biorących udział w posiedzeniach Komisji Wspólnej w danych okresach. Najpewniej ustalenie wszystkich postaci nie wchodzi w grę, ale osób kluczowych dla istnienia komisji mogłoby już mieć sens.

Na koniec łyżka dziegciu. Powyższą monografię świetnie uzupełniałyby relacje ze świadkami i uczestnikami tamtych wydarzeń, jak np. z kardynałem Franciszkiem Macharskim czy Stanisławem Cioskiem. W oczy rzuca się również brak dokumentów kościelnych. Z obowiązku wypada mi również wspomnieć o niewykorzystanych materiałach watykańskich, albowiem prace komisji dotykały problematyki tzw. konwencji polsko-watykańskiej. Oczywiście dostęp do archiwów rzymskich jest bardzo problematyczny, co w znacznej mierze tłumaczy autora. Monografia została uhonorowana wyróżnieniem w Konkursie im. Władysława Pobóg-Malinowskiego na Najlepszy Debiut Historyczny Roku 2008, lecz wydano ją dopiero w 2012 roku. Szkoda, że tak późno. Z uwagi na krótki aneks (co traktuję jako zaletę, bo zbyt często spotykamy się z opracowaniami, gdzie połowa objętości to materiał źródłowy), należy poddać pod dyskusję możliwość udostępnienia zbioru dokumentów Komisji Wspólnej na stronie internetowej IPN-u np. w postaci plików PDF.

Reasumując, praca Krzysztofa Michalskiego „Działalność Komisji Wspólnej przedstawicieli Rządu PRL i Episkopatu Polski 1980–1989” to wartościowa rzecz, która może zyskać uznanie wielu osób interesujących się historią PRL-u. Kolejna luka w najnowszej historii Kościoła katolickiego w PRL-u została skutecznie zapełniona.

Zobacz też:

• Dominik Zamiatała – „Zakony męskie w polityce władz komunistycznych w Polsce”, t. 1;
• Ilona Lewandowska – „Działalność Sióstr od Aniołów w Polsce w latach 1945–1980”;
• „Pielgrzymki Jana Pawła II do Krakowa w oczach SB. Wybór dokumentów” – oprac. Rafał Łatka;
• „Represje wobec Kościoła w krajach bloku wschodniego” – red. Józef Marecki.

Redakcja: Michał Przeperski

Korekta: Justyna Piątek