Królestwo Polskie 1815–1830. Półniepodległość czy państwo na niby?

Co może wydawać się zaskakujące, powyższe realia charakteryzowały kilkanaście lat powszechnie identyfikowanych jako przynależne do epoki zaborów. Z tego względu okres 1815–1830 stanowi w historii Polski bardzo oryginalny pod względem politycznym epizod. Toczą się spory o to, czym tak naprawdę było istniejące wówczas Królestwo Polskie. Czy pomimo ograniczonej autonomii i braku samodzielnej polityki zagranicznej było to państwo polskie? A może polskość Królestwa była tylko fasadą, za którą kryła się faktyczna dominacja rosyjska? Niektórzy porównują nawet Królestwo Polskie tego okresu i jego relacje ze wschodnim sąsiadem do statusu, jaki miała PRL.

Królestwo Kongresowe 1815–1830 – mapa fizyczna i administracyjna (aut. Mariusz Paździora, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0).

Interesujące są opinie ówczesnych ludzi na temat tego państwa oraz jego władcy – cara Aleksandra I, który oficjalnie nosił także tytuł króla polskiego. Ciekawych sformułowań użyli twórcy powstałej w 1821 r. polskiej gazety „Kurier Warszawski”. W pierwszym numerze nowego pisma oraz jego prospekcie stwierdzają oni:

Burze, które całą Europę wstrzęsły, nie pominęły Warszawy, lecz to ognisko ducha publicznego Polski, które dochowując dawnego do narodowych swobód przywiązania, wyniesione znowu zostało na dostojność stolicy Królestwa […].

A także:

Każda znaczniejsza Stolica w Europie ma pismo periodyczne […] Warszawa nie miała go dotąd, lecz gdy teraz jej ludność coraz bardziej wzrasta, gdy wznoszą się prawie codziennie gmachy, które jej dalszy postęp wróżą, okazuje się potrzeba takiego pisma.

Czego stolicą jest Warszawa?

Interpretując słowa mówiące o Warszawie jako stolicy albo ognisku ducha publicznego Polski, da się odnieść wrażenie, iż mowa o ważnym stołecznym mieście jakiegoś państwa europejskiego, nie zaś o takim, które leży na obrzeżach wielkiego imperium Romanowów. Można jednak zastanawiać się, czy sformułowania budzące skojarzenia z wolną i dobrze prosperującą stolicą to nie próba przypodobania się nowym władzom, które nastały na ziemiach polskich po kongresie wiedeńskim.

Pałac Ministra Skarbu i Pałac Komisji Rządowej Przychodu i Skarbu w Warszawie przy placu Bankowym – perły warszawskiego klasycyzmu epoki Królestwa Kongresowego, stanowiące element większego założenia ówczesnego centrum administracyjnego stolicy (fot. Tony Castle, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – na tych samych warunkach 3.0)

Mając jednak na uwadze ówczesne nastroje mieszkańców Królestwa, nie sposób w pełni wykluczyć, iż tego typu słowa mogły być przejawem autentycznych przekonań o Królestwie jako państwie odrębnym od Rosji, posiadającym własną stolicę. Car-król Aleksander w pierwszych latach pokongresowych rzeczywiście cieszył się sympatią części Polaków, którzy pod jego auspicjami żywili nadzieje na rozwój polskiej autonomii. W pisemnych relacjach z tamtego okresu można znaleźć pozytywne odniesienia do jego osoby. Szerzej rzecz ujmując, nie wszyscy Polacy podzielali jednak entuzjazm wobec cara. Aleksander I bywał w różny sposób oceniany przez historyków i pamiętnikarzy. Przypisywano mu zainteresowanie ideami liberalnymi, ale nieraz także i obłudę.

Królestwo Polskie 1815–1830 – zobacz też:

• Aleksander I w opiniach współczesnych mu polskich pamiętnikarzy

Interesująca jest również kwestia, w jaki sposób ówcześni ludzie postrzegali Kongresówkę. Początkowo pojęcie „Królestwo Kongresowe” miało pozytywne konotacje i podkreślało wyjątkowy status Polaków zamieszkujących to terytorium – różny od innych obszarów, na których żyła ludność polska. Maciej Mycielski, historyk z Uniwersytetu Warszawskiego, przytacza zwyczaj językowy, jaki funkcjonował w owym czasie: gdy mieszkaniec np. Galicji planował podróż do Królestwa, stwierdzał, że właśnie „jedzie do Polski”.

Histmag jest darmowy. Prowadzenie go wiąże się jednak z kosztami. Pomóż nam je pokryć, ofiarowując drobne wsparcie! Każda złotówka ma dla nas znaczenie.

Jak polskie jest Królestwo Polskie?

Aleksander I, car Rosji i król Polski (domena publiczna).

Królestwo określa się nieraz jako liberalny eksperyment cara Aleksandra I, który umożliwiał mu sprawdzenie przydatności określonych idei zachodnich. Po paru latach swobody polskie stopniowo jednak ograniczano. Nie sposób również zaprzeczyć, iż Kongresówka nie była dziełem samych Polaków, a jej kształt i polityczny charakter został w dużej mierze narzucony arbitralnie z zewnątrz. Niemniej jednak, aż do represji po powstaniu listopadowym, Królestwo Polskie posiadało większość najważniejszych atrybutów państwowości i odrębności od Imperium Rosyjskiego oraz kontynuowało część tradycji dawnej Rzeczypospolitej.

W latach 1818, 1820, 1825 i 1830 zbierał się polski sejm. Obrady parlamentu 1818 r. car-król Aleksander otworzył ubrany w polski mundur galowy z przypiętym na piersi Orderem Orła Białego. Polacy zinterpretowali słowa przemawiającego władcy jako zapowiedź włączenia kilku guberni litewsko-ruskich do Królestwa. Sejm roku 1820 pokazał z kolei swą samodzielność, odrzucając projekty ustaw, które wyszły od króla. Swoją aktywność zaznaczyła wówczas polska opozycja – liberalni „Kaliszanie” z braćmi Niemojowskimi na czele. Od tej pory, aż do 1825 r., parlament nie był jednak zwoływany (wznowienie obrad wiązało się przede wszystkim z objęciem tronu przez Mikołaja, brata Aleksandra). Ostatni z sejmów tego okresu, obradujący już w czasie powstania listopadowego, zdetronizował cara-króla Mikołaja I z polskiego tronu.

Czyniąc to, organ ten najwidoczniej uznał się za reprezentację narodu polskiego, mającą legitymację do podejmowania tak doniosłych decyzji, określania, kto mógłby – lub nie – pozostawać królem polskim. Świadczyć to może o identyfikowaniu się Polaków w jakiejś mierze z instytucjami Królestwa – sejm, utworzony na mocy konstytucji nadanej przez cara, stał się jednym z organów władz powstańczych, nadto w czasie insurekcji uznano, iż część obowiązującej dotąd ustawy zasadniczej zachowa dalej swoją moc prawną. Są historycy, których zdaniem od tej pory należy mówić już nie o powstaniu, lecz o wojnie dwóch państw europejskich.

Sztandar Wojska Polskiego doby Królestwa Kongresowego (ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego, domena publiczna)

Była to wojna, w której oddziały rosyjskie toczyły boje z regularną armią polską. Obok funkcjonowania sejmu jej istnienie było kolejnym przejawem odrębności Królestwa. Naczelnym dowódcą był brat cara – książę Konstanty, jednak armia utrzymała swój narodowy charakter. Oddziały zachowały odrębne od carskich sztandary (z Orłem Białym i inicjałami króla-cara) oraz ordery wojskowe, Polacy zaś wchodzili w skład kadry oficerskiej. Polskość wojska, w tym narodowe barwy munduru i język, gwarantowała konstytucja.

Przeczytaj również:

• Z Orłem Białym poprzez wieki. Cz. 4: Spory o orła i koronę w XIX i XX wieku

Ta ostatnia, obok sejmu i armii, była trzecim najważniejszym atrybutem, mogącym świadczyć o państwowości Królestwa. Jak na ówczesne realia Starego Kontynentu była ona bardzo postępowa, stanowiąc, co charakterystyczne, najbardziej liberalną ustawę zasadniczą spośród obowiązujących w pokongresowej Europie. Wpływ na jej redakcję miał Adam Jerzy Czartoryski. Warto zaznaczyć, że odnosiła się ona tylko do terytorium Królestwa, podczas gdy w Rosji panowało wciąż samodzierżawie carskie. Konstytucja zakładała równość wobec prawa, nietykalność i wolność osobistą oraz wyznania, ochronę prawa własności i wolność druku, a także niezależne sądownictwo. Król miał jednak bardzo silną władzę. Choć przepisy konstytucyjne były później naruszane, formalnie ustrój Królestwa znacząco różnił się od autokratycznego reżimu carskiego. Co znamienne, pierwsza konstytucja w Rosji zostanie nadana dopiero w 1906 r., a więc 91 lat po ustawie zasadniczej Królestwa Polskiego.

W większości przypadków tylko obywatele Królestwa (w wyniku urodzenia lub naturalizacji) mogli pracować w administracji, a język polski miał status języka urzędowego. Minister Skarbu książę Ksawery Drucki-Lubecki zdołał zrównoważyć budżet i poprawić stan finansów publicznych, dzięki czemu w 1830 r. skarb wykazać mógł wyraźne rezerwy. Na polu oświaty i rozwoju szkolnictwa wyróżniał się zwłaszcza Stanisław Kostka Potocki, w 1816 r. zaś utworzono Aleksandryjski Uniwersytet Warszawski. Administracyjnie kraj dzielił się na województwa i posiadał granicę celną z Rosją. W innych wymiarach polskość Królestwa podkreślała także własna moneta (złote polskie, trojaki i grosze) i tzw. nowopolski system miar i wag.

Nie o taką Polskę (walczyłem za Napoleona)…

Pomimo licznych formalnych przejawów autonomii, charakterystycznych dla suwerennego państwa, Królestwo Polskie nie miało oficjalnych służb dyplomatycznych, ambasadorów i innych przedstawicieli na dworach europejskich. Uchwały kongresu wiedeńskiego i konstytucja 1815 r. stworzyły ów byt polityczny jako związany unią z Rosją. Miała ona charakter personalny, choć zawierała także elementy unii realnej. Królestwo nie mogło prowadzić samodzielnej polityki zagranicznej i nie posiadało właściwej tylko sobie, odrębnej głowy państwa. Stanowi to prawdopodobnie najmocniejszy argument przeczący tezie o istnieniu państwowości polskiej w dobie pokongresowej.

Wielki książę Konstanty Pawłowicz, brat carów Aleksandra I i Mikołaja I, głównodowodzący wojskiem Królestwa Polskiego (domena publiczna)

Różne atrybuty tej państwowości, mimo że istniały formalnie, okazywały się nie raz w praktyce ułomne lub niezdolne do realizacji polskiej racji stanu. Tylko do 1820 r. sejm zbierał się w regularnym trybie co dwa lata. Wkrótce zniesiono jawność obrad, a czas pomiędzy zwoływanymi sesjami wzrósł do lat pięciu. Armia podlegała naczelnemu dowództwu porywczego wielkiego księcia Konstantego. W przededniu powstania szerzyły się pogłoski, że polscy żołnierze zostaną wysłani do tłumienia powstania w Belgii. Wcześniej już – po śmierci namiestnika Królestwa, gen. Zajączka, w 1826 r. – urząd ten przestał być obsadzany.

W kraju funkcjonowała ponadto tajna policja, a w 1819 r. wprowadzono cenzurę prasową. Działał również wpływowy organ, którego ustawa zasadnicza nie przewidywała: komisarz-doradca przy Radzie Stanu w osobie Mikołaja Nowosilcowa. Powyższe przykłady wskazywały na rosnącą fasadowość konstytucyjnego liberalizmu Królestwa. Z czasem pogłębiało się rozczarowanie sytuacją w Kongresówce, a początkowo dobra reputacja króla-cara pogarszała się. Coraz bardziej złudną okazywała się możliwość połączenia liberalnego monarchy konstytucyjnego i autokratycznego cara w jednej osobie.

Z pewnością ów dziwny stan nie zaspokajał w pełni polskich aspiracji politycznych. Kłócić się też musiał z żywą wciąż pamięcią o Rzeczypospolitej jako państwie politycznie i terytorialnie dużo potężniejszym, aniżeli karłowate Królestwo Polskie pozbawione wielowiekowej stolicy Krakowa, kolebki państwowości, Wielkopolski czy miast takich jak Wilno czy Lwów. Polacy wciąż byli rozdzieleni odgórnie nakreślonymi granicami, a Królestwo stanowiło ledwo cień dawnego mocarstwa.

Chcesz zawsze wiedzieć: co, gdzie, kiedy, jak i dlaczego w historii? Polecamy nasz newsletter – raz w tygodniu otrzymasz na swoją skrzynkę mailową podsumowanie artykułów, newsów i materiałów o książkach historycznych. Zapisz się za darmo!

Mikołaj Nowosilcow, bliski współpracownik Aleksandra I, przeciwnik polskich dążeń wolnościowych i rusyfikator, sportretowany w trzeciej części Dziadów Adama Mickiewicza (domena publiczna)

Mimo ułomności ówczesnej namiastki państwa polskiego zakres autonomii narodowej był na tyle szeroki, by Polacy byli w stanie podjąć próbę wyzwolenia, mającą relatywnie większe szanse powodzenia aniżeli inne insurekcje polskie w XIX w. Sejm stał się naturalnym organem władzy powstańczej, istniejąca zaś armia polska gotowa była do regularnej walki z oddziałami carskimi – czego przejawem były początkowe sukcesy wiosną 1831 r., zwłaszcza pod dowództwem gen. Ignacego Prądzyńskiego. Także polityka Druckiego-Lubeckiego spowodowała, że finansowa kondycja Królestwa była zadowalająca, co nie pozostawało bez znaczenia dla szans powstania.

Polecamy także:

• Trudne uwłaszczenie - dziedzictwo powstania styczniowego

Po upadku insurekcji, ów specyficzny ustrój i charakter Królestwa Polskiego uległ ostatecznie zmianie. Rosjanie narzucili mu w 1832 r. Statut Organiczny – akt prawny, który zastąpił konstytucję z 1815 r. W statucie stwierdzono, iż Królestwo Polskie przyłączone na zawsze do państwa rosyjskiego stanowi nierozerwalną część tego państwa, co można interpretować jako jego formalną aneksję w obręb Imperium Rosyjskiego. Nawet mimo tego faktu zagwarantowano pewną odrębność i wyjątkowość statusu Kongresówki w ramach Rosji. Statut gwarantował, iż Królestwo:

będzie miało osobny, do potrzeb miejscowych zastosowany zarząd […] własne kodeksy cywilny i kryminalny i wszystkie dotychczas istniejące po miastach i w gminach wiejskich […] miejscowe prawa.

Czy była to Polska?

Królestwo w latach 1815–1832 było najbardziej autonomicznym i odrębnym polskim obszarem na ziemiach, które w latach 1772–1795 zostały odebrane Rzeczypospolitej. Mimo to w historiografii z reguły nie przypisuje się temu politycznemu bytowi miana Polski. Królestwo przez pierwszych 16 lat istnienia posiadało większość najważniejszych atrybutów państwowości i istotny zakres autonomii kulturowej, czego Polacy w końcu XIX w. (nie licząc Galicji) mogli pozazdrościć. Rusyfikacja i stopniowe upodabnianie do państwa carów miały dopiero nadejść – na większą skalę dopiero po powstaniu styczniowym.

Wydaje się, że Kongresówka w swoim pierwszym okresie istnienia była jakąś pośrednią formą państwa polskiego, nawiązującą do jego historii i tradycji, choć w wyraźnym stopniu terytorialnie okrojoną i politycznie niesamodzielną. Co bardziej istotne, utworzenie Królestwa było dla Polaków sytuacją daleko bardziej korzystną pod względem politycznym, aniżeli stan z lat 1795–1806, kiedy państwa polskiego, nawet w szczątkowej formie, nie było na mapach. Ta różnica jakościowa niewątpliwie wpłynęła na dalsze dzieje Polaków w XIX w., a może i w późniejszym czasie.

Herb Królestwa Kongresowego – rekonstrukcja (aut. Avalokitesvara, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – na tych samych warunkach 3.0)

Spory dotyczące charakteru Królestwa Polskiego 1815–1830 przypominają także, iż warunki życia i rozwoju Polaków były bardzo zróżnicowane na przestrzeni lat zaborów (1795–1918) i że czas ten nie był wyznaczany wyłącznie konspiracją i działalnością powstańczą. O ile były ku temu możliwości, Polacy starali się rozwijać i samemu decydować o własnym losie, odnosząc także sukcesy. Paradoksalnie, mimo braku własnego państwa, to właśnie w XIX w. dokonał się pierwszy tak bujny rozkwit polskiej kultury oraz kształtowanie nowoczesnego społeczeństwa, choć niewątpliwie rozwój ten naznaczony był piętnem licznych ograniczeń i trudności.

Choć niektórzy politolodzy twierdzą, iż niepodległość jest wartością zero-jedynkową, to w praktyce wydaje się, że określenie to może w sobie kryć wiele form pośrednich, a czerń i biel ustępuje licznym odcieniom szarości. Lata od 1815 (1807) do 1830 r., zwłaszcza biorąc pod uwagę zmienne koleje losu Polaków na przestrzeni całego XIX w., mimo wszystko były dla Polski chyba tej szarości odcieniem trochę jaśniejszym.

Kup e-booka: „Polacy na krańcach świata: XIX wiek”

Książka dostępna jako e-book w 3 częściach: Część 1, Część 2, Część 3

Bibliografia

• Źródła
• „Kurjer Warszawski”, nr 1/1821, wyd. Bruno Kiciński, s. 5.
• Prospekt do Nowego Pisma Perjodycznego pod tytułem KURJER WARSZAWSKI, „Kurjer Warszawski”, nr 1/1821, wyd. Bruno Kiciński, s. 2.
• Statut Organiczny dla Królestwa Polskiego, Wikiźródła, dostęp: 31.07.2014.
• Ustawa Konstytucyjna Królestwa Polskiego, Wikiźródła, dostęp: 31.07.2014.
• Opracowania
• Chwalba Andrzej, Historia Polski 1795–1918, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2000.
• Domański Tadeusz Edward, Epoka Powstania Listopadowego, „Norbertinum”, Lublin 2000.
• Gołba Zdzisław, Rozwój władz Królestwa Polskiego w okresie powstania listopadowego, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1971.
• Izwantowski Dariusz, Aleksander I w opiniach współczesnych mu polskich pamiętnikarzy, cz. 1., Histmag.org, 21.01.2011, dostęp: 31.07.2014.
• Mażewski Lech, Kilka uwag o armii polskiej w latach 1814–1830 w kontekście porozumienia z rosyjskim domem panującym, regulacji konstytucyjnej i miejsca w systemie politycznym, [w:] System polityczny, prawo i konstytucja Królestwa Polskiego 1815–1830, red. Lech Mażewski, von Borowiecky, Radzymin 2013, s. 155–163.
• Mażewski Lech, O ciągłości między Księstwem Warszawskim i Królestwem Polskim (1807–1830), [w:] System polityczny, prawo i konstytucja Królestwa Polskiego 1815–1830, red. Lech Mażewski, von Borowiecky, Radzymin 2013, s. 13–26.
• Owsiński Andrzej, A to Polska właśnie [w:] Blog autora, 23.01.2014, dostęp: 31.07.2014.
  
• Pilarczyk Piotr, System polityczny Królestwa Polskiego (1815–1830). Próba modelu, [w:] System polityczny, prawo i konstytucja Królestwa Polskiego 1815–1830, red. Lech Mażewski, von Borowiecky, Radzymin 2013, s. 107–118.
• Proklamowanie utworzenia Królestwa Polskiego. Z dr. Maciejem Mycielskim rozmawia Wojciech Kozłowski, [w:] Muzeum Historii Polski, dostęp: 31.07.2014.
  
• Szczepański Jerzy, Książę Ksawery Drucki-Lubecki 1778–1846, DiG, Warszawa 2008.
• Turek Wojciech, Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Finlandii do 1830 r. Ustrojowopolityczne podobieństwa i różnice [w:] System polityczny, prawo i konstytucja Królestwa Polskiego 1815–1830, red. Lech Mażewski, von Borowiecky, Radzymin 2013, s. 389–408.
• Żywiecki Piotr, Art 1–3 konstytucji Królestwa Polskiego z 1815 r. Unia rosyjsko-polska z 1815 r. a unia Księstwa Warszawskiego z Saksonią z 1807 r. i unia lubelska z 1569 r. [w:] System polityczny, prawo i konstytucja Królestwa Polskiego 1815–1830, red. Lech Mażewski, von Borowiecky, Radzymin 2013, s. 321–333.

Redakcja: Tomasz Leszkowicz