Klemens Nussbaum – „Historia złudzeń. Żydzi w Armii Polskiej w ZSRR 1943–1945” – recenzja i ocena
Oto przed nami książka Klemensa Nussbauma Żydzi w Armii Polskiej w ZSRR 1943-1945. Stanowi ona doskonały przyczynek do dyskusji i stawiania nowych pytań badawczych odnośnie dziejów Żydów w „ludowym” Wojsku Polskim i w Armii Polskiej gen. Władysława Andersa.
Recenzowana pozycja stanowi opublikowaną wersję pracy doktorskiej Klemensa Nussbauma pt. Udział Żydów w organizacji i działaniach bojowych Armii Polskiej w ZSRR, obronioną na Uniwersytecie w Tel-Awiwie w 1977 r.. Autor napisał ją po tym jak wraz z rodziną wyjechał z Polski do Izraela po kampanii antysemickiej lat 1967-1968. Już sama postać Autora, przywołana we Wstępie do wydania polskiego przez Augusta Grabskiego i Łukasza Przybyło, może już wywołać u Czytelnika dreszczyk emocji. Może też stać się przyczynkiem do dalszych badań.
Klemens (Kaman) Nussbaum urodził się 14 lutego 1921 roku we Lwowie, w rodzinie religijnych Żydów. Około roku 1937 Nussbauma należy łączyć z ruchem komunistycznym. Po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej służył w Armii Czerwonej (został ciężko ranny pod Stalingradem). Po rekonwalescencji wstąpił do Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki powstającej w Sielcach nad Oką, gdzie szybko awansował na zastępcę dowódcy plutonu. Walczył w bitwie pod Lenino. W 1944 otrzymał szlify oficerskie i nadal szybko awansował – pod koniec wojny jest już majorem.
Po wojnie swoją karierę zawodową związał nadal z mundurem. W latach 1946-1951 był również z racji pełnionych funkcji w pionie wychowania politycznego, tajnym współpracownikiem Informacji Wojskowej pseudonim Wołk. Karierę w wojsku skończył w 1967 r., w stopniu pułkownika. Żoną Klemensa Nussbauma była Stanisława Zawadecka-Nussbaum, która była jedną z czołowych działaczek Ligi Kobiet Polskich i pełniła eksponowane stanowiska w strukturach PZPR. Punktem zwrotnym w karierze obu małżonków była kampania antysemicka rozpętana w Polsce w końcu lat 60., które spowodowała, że w 1969 roku Nussbaumowie wraz z rodziną wyjechali z Polski i osiedlili się w Izraelu. Nussbaum, pomimo oferowanego mu stanowiska w policji izraelskiej, swoją zawodową przyszłość związał z Uniwersytetem w Telawiwskim, gdzie w 1971 roku otrzymał stypendium, a doktorat obronił w sześć lat później. Po pobycie w Izraelu Nussbaumowie wyemigrowali do Niemiec do Akwizgramu, gdzie autor książki pracował w tamtejszej gminie żydowskiej (!). Nussbaum zmarł 9 kwietnia 1989 roku.
Uniwersyteckie wydanie recenzowanej pracy ukazało się w 1979 roku, a drugie wydanie książkowe w zaledwie 500 egzemplarzach w pięć lat później. Dla szerszego grona czytelników wyniki badań Nussbauma dostępne były poprzez streszczenie jego pracy, które ukazało się pracy pt. Jews in eastern Poland and USSR, 1939-1946 pod redakcją Antony’ego Polonsky’ego w 1991 roku. Z pewnością na ówczesne czasy była to rzecz prawdziwie nowatorska, odkrywająca rąbek tajemnicy nieznanych meandrów polskiej historii.
Książka podzielona jest na pięć rozdziałów, ułożonych w sposób chronologiczny – od początków powstania Armii Polskiej w ZSRR do roku 1945. Autor starał się nadać opisywanym zjawiskom analityczny charakter, ale z uwagi na braki warsztatowe, nieodległy czas od opisywanych wydarzeń, skąpą bazę źródłową, a przede wszystkim nić emocjonalną łączącą Autora z przytaczanymi w książce faktami, na efekty jego pracy trzeba patrzeć krytycznym okiem. Sam autor podkreślał zresztą we Wstępie, że zasadniczą trudnością przy opracowaniu tematu był brak dostatecznej bazy źródłowej, bowiem podstawowe materiały archiwalne znajdujące się w Polsce nie są dostępne.
Najciekawsze dla recenzującego są fragmenty związane z poborem Żydów do Armii Andersa oraz początków dywizji im. Tadeusza Kościuszki. Tematy te są w polskiej historiografii bardzo słabo rozpoznane, a z pewnością wiedzy takiej brakuje w szerszym obiegu. Szkoda tym bardziej, że ze względu na brak wiarygodnych źródeł, rzeczywistość jest zniekształcana przez obiegowe opinie i manipulacje polityczne, którym momentami ulega zresztą sam Nussbaum. To co opisałem jako słabość książki jest jednocześnie jej największym walorem. Pomimo braku źródeł Klemens Nussbaum rekonstruuje bowiem opisywaną przeszłość w oparciu własne doświadczenie i percepcję. A mowa przecież o człowieku, którego z jednej strony system włączył do elity władzy, a z drugiej – pozbawił go wszystkich przywilejów.
Na półce księgarskiej propozycja Wydawnictwa Tetragon: Klemens Nussbaum, Historia Złudzeń. Żydzi w Armii Polskiej w ZSRR 1943-1945 z pewnością wyróżnia się poruszoną tematyką, jakże inną od obowiązującej w obecnej sytuacji narracji i stanowi ciekawą propozycję dla osób zainteresowanych losem Armii Polskiej podczas II wojny światowej. Jak podkreślił w Posłowiu Kamil Anduła, który opracował zawartą na końcu monografii Wybraną polską bibliografie przedmiotu książka Nussbauma stanowi doskonały przyczynek do dyskusji i dalszych badań nad dziejami Żydów w Wojsku Polskim i Armii Andersa. Miejmy nadzieję, że lektura pracy książki Nussbauma skłoni jego przyszłych czytelników do głębszej refleksji i podjęcia nowych tropów.
Warto podkreślić, że praca została starannie wydana. Wspomniałem już, że wydawca zadbał o Wstęp i Posłowie, którego autorami są specjaliści z epoki. Profesjonalizmu nie zabrakło również w przypisach, które opatrzone są w miarę potrzeby krytycznym komentarzem. Jest też jednak pewne niedopatrzenie. Na stronie 193 Autor monografii pisze o załączonym do swojej pracy fragmentarycznym wykazie ponad trzystu osób Żydów zajmujących eksponowane stanowiska w powojennej rzeczywistości. Wykaz zrobiony przez byłego oficera Wojska Polskiego wchodzącego w skład elity władzy mógłby być interesujący dla potencjalnego czytelnika. Czy rzeczywiście jest – tego się niestety nie dowiemy, bo listy w publikacji nie ma.
