Kazimierz Odnowiciel – uczony władca

Kazimierz I Odnowiciel, grafika Aleksandra Lessera, domena publiczna

Na temat Kazimierza Odnowiciela napisano już wiele rozpraw. Zachwycano się jego osiągnięciami w zakresie polityki zagranicznej i wewnętrznej. Znaczny wpływ na te sukcesy miało uzyskanie przezeń solidnego wykształcenia, pozwalającego na zaznajomienie się z otaczającą go rzeczywistością.

Kazimierz Odnowiciel urodził się 25 lipca 1016 roku jako syn Mieszka II Lamberta i Rychezy, córki palatyna reńskiego Erenfrieda Ezzona i Matyldy, córki Ottona II i siostry Ottona III. Przydomek „Odnowiciel” nadał Kazimierzowi nieco później pierwszy polski kronikarz, Anonim zwany Gallem, ze względu na jego dokonania. Nie jest znane miejsce narodzin syna Mieszka II i Rychezy. Według niektórych uczonych, przyszedł na świat w Krakowie, jednak żadne ze źródeł o tym wprost nie napisało. Imię Kazimierz jest typowym imieniem słowiańskim. Składa się z dwóch członów: „Kazi” i „mir”. Pierwszy z członów dosłownie znaczy „niszczyć” („kazić”), a drugi „pokój”. Oznaczałoby to zatem niszczącego pokój, ewentualnie niszczącego spokój wroga. Imię Kazimierz było pierwszym takim imieniem w dynastii piastowskiej, z czasem się w niej rozpowszechniło.

Kazimierza Odnowiciela klasztorne początki

O młodości Kazimierza Odnowiciela nic pewnego nie sposób powiedzieć. Dzieciństwo zapewne spędził w Krakowie, dokąd przeprowadzili się Mieszko II i Rycheza zaraz po ślubie. W 1025 roku młody Kazimierz uczestniczył w uroczystościach koronacyjnych dziadka, Bolesława Chrobrego. Niedługo potem widział zapewne koronację własnego ojca i matki. Po śmierci Bolesława Chrobrego Kazimierz wraz z rodzicami przeprowadził się do Wielkopolski. Jego pobyt w jednym z tutejszych grodów stołecznych (Poznaniu lub Gnieźnie) nie trwał za długo, gdyż już w 1026 roku – co odnotowano w jednym z polskich roczników – oddano go na naukę. Według zasługującej na wiarę relacji najstarszego kronikarza polskiego, Galla Anonima, Kazimierz „w pacholęcym wieku oddany został przez rodziców do klasztoru, gdzie otrzymał gruntowne wykształcenie religijne”. Niektórzy dawniejsi badacze sądzili, iż Kazimierz jako przeznaczony do stanu duchownego trafił wówczas do klasztoru. W nowszej nauce najczęściej kwestionuje się ten pogląd; uważa się przy tym, iż Kazimierz wstąpił do klasztoru, ponieważ tylko w jego murach mógł odebrać wykształcenie godne następcy tronu. Z pewnością podobnie rozumowali rodzice chłopca, za których zgodą – co wyraźnie zapisał w swej kronice Gall – Kazimierz znalazł się w klasztorze.

Trudno na podstawie dzisiejszego stanu wiedzy ustalić miejsce, w którym Piastowic pobierał naukę. Dawniej przypuszczano, iż był to jeden z klasztorów zachodnioeuropejskich, obecnie najczęściej spekuluje się natomiast o rodzimym klasztorze benedyktyńskim. Być może był to Kraków, a więc gród, w którym przebywał od najmłodszych lat. Gdyby Kazimierza wysłano do jakiegoś ośrodka zagranicznego, to fakt ten mógłby odbić się szerokim echem w ówczesnych źródłach pisanych.

W początkowej fazie swojej edukacji Kazimierz Odnowiciel kształcił się pod okiem prywatnego nauczyciela na dworze swego ojca. Dopiero później, w wieku 10 lat, znalazł się w klasztorze. Trudno przesądzić, kiedy Mieszkowic zakończył naukę. Z pewnością pobierał ją przez przynajmniej kilka lat, gdyż Gall w swym utworze określił go mianem człowieka wykształconego („homo litteratus”) oraz męża wymownego („vir eloquens”). Są to bardzo pozytywne epitety, świadczą nie tylko o znajomości pisma, ale także o uzyskaniu pewnej kultury literackiej przez Kazimierza.

Kazimierz Odnowiciel - książę poliglota

Kazimierz Odnowiciel, podobnie jak wielu następców tronu, swoją edukację rozpoczął od zaznajomienia się z psałterzem, co pozwalało na nauczenie się modlitw, opanowanie języka ksiąg oraz wzbogacenie słownictwa. W wyniku żmudnego procesu pamięciowego przyswajania podawanych treści książę opanował trudną w tych czasach sztukę czytania i pisania. Kazimierz, jak można sądzić, nie uczył się sam. Oprócz niego naukę pobierali inni kandydaci, głównie osoby przeznaczone do stanu duchownego.

Istnieje możliwość, iż książę w dalszej fazie swej edukacji ćwiczył się w studiach nad sztukami wyzwolonymi, tzw. „artes liberales”, obejmujące „trivium” i „quadrivium”. W skład „trivium” wchodziła gramatyka, dialektyka i retoryka. Nauka tych dyscyplin umożliwiała zgłębienie wiadomości z łaciny, logiki i pracy kancelaryjnej. Po opanowaniu tego materiału można było następnie przystąpić do nauki „quadrivium”, a więc arytmetyki, muzyki, geometrii i astronomii. Nic jednak nie wskazuje na to, by wykształcenie Kazimierza Odnowiciela obejmowało również znajomość nauk kwadrywialnych, których opanowanie zajmowało w wiele lat ciężkiej pracy.W ostatecznym rozrachunku syn Mieszka II nauczył się języka łacińskiego oraz języka swej matki – niemieckiego. Wszystko zdaje się wskazywać, iż Kazimierz wprawił się również w ćwiczeniach fizycznych, skoro podczas swego późniejszego pobytu na dworze niemieckim – jak poinformował Anonim zwany Gallem – „pozyskał tam uznanie w czynach rycerskich jako nieulękły rycerz”.

Oddanie Kazimierza na naukę przez Mieszka II nie było niczym dziwnym, stanowiło to bowiem praktykę już zakorzenioną w rodzimej dynastii. Sam Mieszko II już od najmłodszych lat zdobywał ogładę dworską i intelektualną na poziomie umożliwiającym mu utrzymanie stosunków z ówczesną elitą europejską. W efekcie syn Bolesława Chrobrego nauczył się nie tylko łaciny, ale również greki. Solidne wykształcenie uzyskała również siostra Odnowiciela – Gertruda. Śpiewała ona nie tylko psalmy po łacinie, ale również umiała pisać do nich teksty. O wychowanie Gertrudy zadbała jej matka Rycheza, która wysłała ją do jednego z klasztorów niemieckich.

Nie wszyscy władcy europejscy we wcześniejszym średniowieczu odebrali taką edukację, jak Kazimierz Odnowiciel. Do wyjątków w tym zakresie należeli niektórzy książęta czescy, węgierscy czy ruscy: św. Wacław, św. Stefan Arpada, Jarosław Mądry czy Włodzimierz Monomach. Z późniejszych władców piastowskich uzyskaniem podstawowego wykształcenia mógł pochwalić się Zbigniew. Nic natomiast pewnego nie wiadomo o wykształceniu Bolesława Śmiałego, Władysława Hermana czy Bolesława Krzywoustego. Kazimierz należał zatem do światłych monarchów. Jego inteligencja, spryt i wiele innych pozytywnych przymiotów, nabytych w trakcie studiów za młodych lat, pozwoliły mu w czasie samodzielnych rządów kierować w godny sposób polityką państwa. Za panowania Kazimierza udało się przywrócić Polsce znaczenie, które straciła ona w latach 30. XI wieku.

Bibliografia:

Źródła:

• Gall Anonim, Kronika polska, przekład Roman Grodecki, wstęp i opracowanie Marian Plezia, Wrocław 2003.
• Rocznik dawny [w:] Monumenta Poloniae Historica nova series 2 (1978).

Opracowania:

• Deptuła Czesław, Ideowy sens wykształcenia władców polskich w X-XII wieku, „Summarium” 22 (1973), 3, s. 191-198.
• Dowiat Jerzy, Kształcenie umysłowe synów książęcych i możnowładczych w Polsce i niektórych krajach sąsiednich w X-XII w., [w:] Polska w świecie, Szkice z dziejów kultury, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1972, s. 79-90.
• Dróżdż Klaudia, Kazimierz Odnowiciel, Polska w okresie upadku i odbudowy, Wydawnictwo Templum, Wodzisław Śląski 2009.
• Dróżdż Klaudia, O wykształceniu i rzekomym mnichostwie Kazimierza Odnowiciela, „Średniowiecze polskie i powszechne” 1 (1999), s. 64-74.
• Gieysztor Aleksander, Przemiany ideologiczne w państwie pierwszych Piastów a wprowadzenie chrześcijaństwa [w:] Początki Państwa Polskiego, Księga Tysiąclecia, red. Kazimierz Tymieniecki, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2002, s. 155-169.
• Kętrzyński Stanisław, Kazimierz Odnowiciel 1034-1058 [w:] tegoż, Polska X-XI wieku, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1961, s. 353-592.
• Krzyżaniakowa Jadwiga, Kultura średniowiecznej Wielkopolski – etapy rozwoju, „Studia nad dawną Polską” 1 (2008), s. 133-144.
• Labuda Gerard, Mieszko II król Polski (1025-1034), Czasy przełomu w dziejach państwa polskiego, Wydawnictwo Poznańskie, Kraków 1992.
• Mularczyk Jerzy, Początki korespondencji pisanej na ziemiach polskich, „Rocznik Muzealny, Muzeum Poczty i Telekomunikacji” 7 (1992), s. 3-12.
• Ożóg Krzysztof, Rex illiteratus est quasi asinus coronatus – narodziny średniowiecznego ideału władcy wykształconego [w:] Aetas media, aetas moderna, Studia ofiarowane profesorowi Henrykowi Samsonowiczowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. Halina Manikowska, Agnieszka Bartoszewicz, Wojciech Fałkowski, Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2000, s. 699-712.
• Potkowski Edward, Książka rękopiśmienna w kulturze Polski średniowiecznej, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1984.

redakcja: Antoni Olbrychski